کشاورزی پایدار، حفظ پایدار خاک (۲)

به گزارش اگری پرس در یادداشت قبل به مباحثی چون چالش های توسعه متعارف، تأثیر انسان در فرسایش خاک، راه حل های متعارف جلوگیری از فرسایش خاک، فرسایش خاک در ایران و جهان و… پرداخته شد. حال در ادامه به راهکارهای کشاورزی پایدار برای کاهش فرسایش خاک می پردازیم البته برخی از این راهکارها از دیرباز مورد استفاده کشاورزان قرار می گرفته است.

جنگل زراعی

جنگل ­زراعی یکی از راهکارهای کشاورزی پایدار برای کاهش فرسایش خاک است. جنگل زراعی به شکلی از کشاورزی گفته می شود که در آن درختان و محصولات زراعی همزمان کشت می شوند. جنگل زراعی یا کشت جنگلی در دو دهه اخیر در دنیا مؤید این موضوع است که با افزایش جمعیت، تأکید بر کاربرد روش های دستیازی به جنگل ها اجتناب ناپذیر شده، لذا ترویج روش های همزیستی اصولی و فنی با جنگل ها به جای جنگل تراشی یا تخریب آن ها توصیه می گردد. کاربرد علمی این روش، شاید یکی از ر اه های کاهش فرسایش و رسوب در جنگل های زاگرس باشد [۱].

در جنگل زراعی درختان همانند بادشکن عمل می کنند و مانع از فرسایش بادی خاک می شوند، کشت گیاه در بین در ختان موجب کاهش فرسایش خاک جنگل و جلوگیری از ایجاد رواناب در بستر جنگل می شود.

چند کشتی

چند کشتی به کاشت دو یا چند محصول زراعی به صورت تواًم و مخلوط است. چندکشتی با هدف گسترده کردن و متنوع ساختن کشت در ابعاد زمانی و مکانی صورت می گیرد و در آن دو یا چند محصول به صورت ردیفی یا درهم کشت می شوند. یکی از اصلی ترین پیامدهای کشت تک محصولی به ویژه در سیستم کشاورزی صنعتی کشت متراکم است که موجب تغییرات و فشرده سازی ساختمان خاک، اختلال در وضعیت تغذیه خاک، افزایش وقوع مسمومیت خاک، تراکم و ایجاد لایه سخت در زیر خاک، ایجاد حالت اشباع و افزایش مقدار نمک خاک می شود [۲]. در سیستم چندکشتی علاوه بر آنکه بسیاری از مشکلات ذکر شده کاهش می یابد می توان با افزایش پوشش گیاهی از فرسایش خاک جلوگیری کرد.

تناوب زراعی

تناوب زراعی به تغییرات و جابه جایی دوره ای محصولات زراعی بر روی یک قطعه زمین گفته می شود، به

طوری که کشت هر گیاه زراعی درمجموع اثرات مثبتی برای تولید گیاه زراعی بعدی داشته باشد. تناوب زراعی موجب تداوم حاصلخیزی خاک می‌شود و با حفاظت رطوبت خاک از فصلی به فصل دیگر از تخریب خاک جلوگیری می‌کند.

تغذیه گیاهی به‌وسیله کودهای آلی

کودهای آلی شامل کودهای حیوانی، کود سبز، کمپوست و همچنین باقی‌مانده‌های گیاهی است. از آنجا که کود آلی حاصل فرآیندهای طبیعی و سازگار با محیط است هیچ‌گونه اثر سمی بر خاک بر جای نمی گذارد. یک درصد افزایش مواد آلی خاک، سالانه به طور متوسط به میزان ۱۰ درصد موجب کاهش فرسایش خاک می شود. افزودن مواد آلی به خاک موجب بهبود ساختمان فیزیکی خاک می شود، به توسعه راحت تر ریشه در زمین کمک می کند و مانع از هدر رفتن حاصلخیزی خاک و تشکیل روان آب می شود، تشکیل خاکدانه را بهبود می بخشد و انرژی مورد نیاز برای عملیات خاک ورزی را پایین می آورد [۲].

شخم حفاظتی یا حداقل و شخم عمود بر شیب

شخم حفاظتی نوعی سیستم کاشت گیاهان زراعی است که در آن میزان شخم کاهش یافته به نحوی که حداقل ۵۰ درصد عملیات کشاورزی کاهش می یابد. مرحله کاهش عملیات خاکورزی ممکن است تا حذف کامل شخم پیش رود. به این حالت کشاورزی بدون شخم می گویند. یکی از مؤلفه های اصلی کشاورزی حفاظتی حفظ بقایای گیاهی در مزرعه است. این کار از فرسایش آبی و بادی و همچنین تبخیر سطحی خاک جلوگیری به عمل می آورد. در این روش فرسایش خاک تا ۹۰ درصد کاهش می یابد [۲].

در صورتی که نتوان کار کشاورزی را با کاهش عملیات خاکورزی ادامه داد باید حتماً توجه شود که شخم صورت گرفته عمود بر شیب زمین باشد. این کار از جاری شدن رواناب های ناشی از بارندگی جلوگیری می کنند و به آب فرصت بیشتری می دهد تا در زمین فرود رود و مانع فرسایش خاک توسط رواناب ها که از عوامل اصلی فرسایش خاک در مزرعه هستند، می شود.

 

رها کردن پسماندهای گیاهی و کاه و کلش بر روی زمین

در سیستم های کشاورزی متعارف کاه و کلش و پسماندها یا از زمین جمع آوری می شوند و یا به وسیله ی سوزاندن از سطح زمین پاکسازی می شوند. با سوزاندن مقدار زیادی از مواد آلی سطح خاک و همچنین مواد آلی پسماندهای گیاهی از بین می روند. در این شرایط منافذ خاک از بین می روند و ایجاد رواناب افزایش می یابد. مواد معدنی خاک نیز بر اثر سوزاندن اکسید شده و آزاد می شوند و با اولین آبیاری شسته و از دسترس گیاه خارج می شوند. رها کردن پسماندها و کاه و کلش بر روی زمین و مخلوط کردن آن با خاک موجب افزوده شدن مواد آلی به خاک و رشد بیشتر گیاهان در دوره های کشت بعدی می شود.

تلفیق دام و گیاه

تلفیق دام و گیاه بدین مفهوم است که در فرآیند تولید و چرخه مواد رابطه بین گیاه زراعی و دام یک رابطه تکمیلی و مکمل هم باشد به عبارت دیگر گیاه بخشی از تولید و خدمات خود را در اختیار دام ها قرار می دهد و دام ها هم متقابلاً خدماتی از جمله تامین مواد آلی خاک را به عهده دارند و با کود دامی که در اختیار خاک قرار می گیرد حاصلخیزی آن جهت رشد و نمو گیاهان (علوفه) افزایش می یابد [۲]. تلفیق دام و گیاه و حضور دام در مزرعه منجر به تقویت خاک با کود دامی و افزوده شدن مواد آلی طبیعی به خاک می شود. به دلیل وجود حرفه تبادل انرژی و مواد مغذی بین دو بخش دام و زراعت، این نظام خودکفا بوده و به دلیل بسته بودن، این نظام تولیدی اثرات مطلوب و مشوق های مثبتی برای محیط زیست داشته و اثر مخرب کمتری نسبت به منابع طبیعی دارد [۳]. هم­چنین با بهبود وضعیت اقتصادی خانوار کشاورز، موجب می شود تا کشاورز با بهره گیری از توانمندی اقتصادی حاصل از نگهداری دام و گیاه، اقدامات بهینه برای کنترل فرسایش خاک از جمله زهکشی مزرعه، شخم صحیح و … برای کشاورز پذیرفتنی تر باشد.

مدیریت بهینه آب

آب از محدودیت هاي اصلی بخش کشاورزي است. مستندات آماري نشان می دهند که کیفیت استفاده از منابع آبی در بخش کشاورزي، از مصادیق هدر رفت این سرمایه طبیعی به شمار می رود. تلفات آب نه تنها باعث از دست رفتن آب با ارزش، بلکه باعث صدمات جدي و جانبی از قبیل شور و ماندابی شدن اراضی زراعی، فرسایش خاك، کاهش حاصلخیزي خاك، کاهش کمی و کیفی تولیدات کشاورزي و نهایتاً آلودگی آب هاي سطحی و زیرزمینی می گردد [۴]. به همین علت توجه به بحث مدیریت بهینه ی آب و آبیاری در امر کشاورزی ضروری است. در همین رابطه استفاده از جوی های بتنی، روش های نوین آبیاری از جمله آبیاری تحت فشار از جمله آبیاری بارانی و قطره ای می تواند در صرفه جویی، مدیریت بهینه ی آب و در نهایت جلوگیری از فرسایش خاک مؤثر باشد.

در یادداشت بعدی از سلسله یادداشت­های ” کشاورزی پایدار، حفظ پایدار خاک” به تعارضات و چالش­های کشاورزی پایدار و فرسایش خاک خواهیم پرداخت.

منابع

[۱] چرخابی، ا. (۱۳۸۰)، نگاهی به مسائل و مدیریت حفاظت خاک و آب در ایران، نخستین کنفرانس بهسازی زمین، تهران، دانشگاه امیرکبیر، دانشکده عمران، قابل دسترسی در http://www.civilica.com/Paper-GIC01-GIC01_60.html

[۲] اسدی، ع. نادری مهدیی، ک.(۱۳۹۰)، کشاورزی پایدار، چاپ چهارم، انتشارات دانشگاه پیام نور.

[۳] شعبانعلی فمی، ح.قارون، ز. قاسمی، ج.(۱۳۹۱)، مدیریت نظام های بهره برداری کشاورزی در ایران، تهران: انتشارات سروا.

[۴] بردبار، م. شکري، ش. بردبار، ب. سلوکی، م.(۱۳۸۸)، تسطیح لیزري اراضی زراعی راهبردي براي مدیریت بهینه آب در بخش کشاورزي. همایش مدیریت بحران آب، فارس، دانشگاه آزاد اسلامی واحد مرودشت. باشگاه پژوهشگران جوان. قابل دسترسی در پایگاه اطلاعات علمی جهاد دانشگاهی http://www.sid.ir