توسعه پایدار گیاهان دارویی و چالش های پیش رو در بازار ایران

به گزارش اگری پرس گیاهان دارویی از دیرباز مورد توجه انسان قرار گرفته است. این گیاهان قرن های متمادی تنها وسیله درمان بیماری های انسان بوده و از حداقل ضرر و زیان برخوردار است. امروزه مزایای فراوان گیاهان دارویی و ضرر و زیان محدود آن نسبت به داروهای شیمیایی موجب توجه و مصرف بیشتر این گیاهان در جوامع مختلف شده است. در رابطه با گیاهان دارویی امری که باید به آن توجه داشت توسعه پایدار این گیاهان است. گیاهان دارویی به عنوان یک منبع خدادادی باید مورد توجه قرار گیرد و علاوه بر توجه ویژه، باید در جهت حفظ و گسترش آن اهتمام لازم صورت پذیرد. به همین علل اهمیت دادن به توسعه پایدار گیاهان دارویی امری ضروری است.

توسعه پایدار فرایندی است که طی آن مردم یک کشور نیازهای خود را تأمین می کنند و سطح زندگی خود را ارتقا می بخشند، بی آنکه از منابعی که به نسل های آینده تعلق دارد، مصرف کنند و سرمایه های آتی را برای تأمین خواست های آنی هدر دهند. برای دستیابی به توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران، نیازمند بررسی چالش های این عرصه هستیم]۱ .[امروزه دستيابي به توسعه پايدار از اهداف مهم كشاورزي به ويژه در مناطق خشك و نيمه خشك به حساب مي آيد. استفاده از گياهان دارويي با توجه به ظرفيت هاي اقليمي خاص ايران، يكي از راه هاي دستيابي به توسعه پايدار خواهد بود]۲[.

با نظری اجمالی به فرهنگ مصرف گیاهان دارویی در ایران، متوجه میراث گرانقدر شناسایی و مصرف این گیاهان در طب غنی سنتی ایران می شویم. از طرفی فلات وسیع ایران در قسمت های مختلف از اقالیم و محیط های گوناگون برخوردار است]۳[.

گياهان دارويي يكي از منابع بسيار ارزشمند در گستره وسيع منابع طبيعي ايران هستند كه در صورت شناخت علمي، كشت، توسعه و بهره برداري صحيح مي توانند نقش مهمي در سلامت جامعه، اشتغال زايي و صادرات غيرنفتي داشته باشند. در سال هاي اخير، تلاش هاي فراواني براي شناخت همه جانبه گياهان دارويي از نظر نوع گياهان و پراكنش آن ها در ايران، شرايط اكولوژيك، استفاده هاي دارويي، استخراج، تجزيه، شناسايي مواد مؤثره، كشت و اهلي كردن، اصلاح گونه هاي مهم، بررسي روش هاي نوين در افزايش مواد مؤثره و مطالعه اثرات دارويي آن­ها صورت گرفته است]۴[ اما باید گفت این تلاش ها برای دستیابی و تثبیت جایگاه گیاهان دارویی ایران کافی نبوده و در این رابطه نیاز به سیاست گذاری، تحقیقات و پژوهش بیشتری داریم. برای کسب موفقیت و دستیابی به توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران، نیازمند بررسی چالش ها و فرصت های این عرصه هستیم.

وضعیت گیاهان دارویی در ایران و جهان

طبق گزارش سازمان خواربار جهاني، ارزش تجارت جهاني گياهان دارويي كه در حال حاضر حدود صد میلیارد دلار در سال است، در سال ۲۰۵۰ ميلادي به رقم پنج تريليون دلار خواهد رسيد. كشور ايران در حال حاضر تنها ۶۰ تا ۹۰ ميليون دلار از تجارت جهاني گياهان دارويي را به خود اختصاص داده است]۵[به دلیل وجود شرایط اقلیمی، ایران یکی از ذخیره­گاه­ها و رویشگاه­های اصلی گیاهان دارویی در جهان می باشد به طوری که حدود ۱۰۰۰۰-۸۰۰۰ گونه گیاهی و ۱۵۰۰-۱۴۰۰ گونه دارویی معادل گونه های گیاهی کل اروپا را داراست ولی متأسفانه سهم پایینی معادل ۲% در تجارت گیاهان دارویی دارد ]۷[.

گیاهان دارویی و چالش های پیش رو

در ایران چالش های زیادی پیشروی تولید، شناخت و مصرف گیاهان دارویی قرار دارد که از جمله این چالش ها می توان به موارد زیر اشاره کرد ]۸[:

• بی اطلاعی از درخواست بازارهای جهانی از محصولات گیاهان دارویی
• نبود آموزش صحیح کشت انبوه گیاهان دارویی
• نبود آموزش صحیح برداشت و حفظ گیاهان دارویی
• عدم آموزش تجویز گیاهان دارویی به پزشکان و متخصصین مربوطه
• عدم حمایت یارانه ای دولت از مصرف گیاهان دارویی و داروهای گیاهی
• نبود تبلیغات صحیح و مناسب در جهت هدایت مردم به مصرف این محصولات.

یکی دیگر از چالش های قابل توجه در مورد گیاهان داروی تعدد دستگاه­ها و ارگان­های مرتبط با موضوع گیاهان دارویی است ]۹[. محدودیت توسعه سطح زیر کشت و عملکرد گیاهان دارویی در عرصه های طبیعی، زراعی، عرصه های دیم معمولی و دیم کم بازده از دیگر چالش ها می باشد]۱۰[.

همچنین گیاهان وحشی بر خلاف گیاهان مزرعه در محدوده­های جغرافیایی گسترده ای یافت می شوند و جمع آوری و دسترسی به آن ها به فرض بعید که قابل تجویز باشند از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیستند و استفاده از رویشگاه­های وحشی جوابگوی صنایع داروسازی نخواهد بود و چنین استفاده انبوه از گیاهان طبیعت مسلماً موجبات نابودی آنان را فراهم خواهد ساخت، از این رو، باید نسبت به کشت این گیاهان در سطوح زراعی و امثال آن ها اقدام نمود]۱۱[.

چالش دیگر آن است که گیاهان دارویی از جمله محصولات کشاورزی می باشند که در حوزه مطالعه اقتصادی کمتر ظهور کرده اند و توجه کمی به آن ­ها شده است. البته عدم دسترسی راحت به اطلاعات مورد نیاز خود عامل بازدارنده این امر بوده است]۱۲[.

در ایران فرآوری مناسب گیاهان­ دارویی و استخراج ماده مؤثر آن که موجب ایجاد ارزش افزوده بالا می­گردد، کمتر مورد توجه قرار گرفته است. هرچند که در سال­های اخیر تلاش­های در رفع این مسئله صورت گرفته است. عدم توجه به فرآوری مناسب گیاهان دارویی در درون کشور موجب شده است تا کشور آلمان با واردات گیاهان دارویی از ایران و سپس انجام فرآیند تکمیلی بر گیاهان دارویی، آن­ها را به کشورهایی مانند فرانسه، سوئیس و آمریکا صادر کند]۱۳[.

همچنین ورود گیاهان دارویی خارجی به بازار کشور در حالی که مشابه آن از لحاظ نوع و خواص گیاه در درون کشور وجود دارد، موجب آسیب دیدن بازار داخلی گیاهان دارویی می شود. کمبود مراکز و آزمایشگاه های تحقیقات گیاهان دارویی، هزینه گمرکی صدور گیاهان دارویی، صدور پروانه بهره برداری از مراتع برای چرای دام و… از دیگر چالش­های توسعه پایدار گیاهان دارویی در ایران هستند.

برداشت بی­رویه گیاهان دارویی از طبیعت نیز علاوه بر آنکه به پایداری محیط زیست آسیب وارد می­کند موجب می­شود تا گیاهان دارویی به عنوان ذخایر ژنتیکی گونه های گیاهی در دسترس بشر مورد تهدید قرار گیرد و دسترسی نسل ­های آینده را به گونه های گیاهان دارویی با محدودیت همراه سازد. این چالش حتی می تواند به انقراض گونه های گیاهی در مناطق مختلف منجر گردد.

توجه به این چالش ها و تلاش برای رفع آن می تواند زمینه توسعه ی پایدار گیاهان دارویی را فراهم کند. در بستر توسعه پایدار گیاهان دارویی است که می توان به میزان بیشتر سلامت نسل های کنونی و آتی بشر را تأمین نمود.

 

علیرضا رحیمی/ کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- توسعه کشاورزی دانشگاه تهران

منابع

]۱ [ادواردز کلیوآرتور.۱۳۸۸٫ کشاورزی پایدار. مترجمان. حسینی، محمد، کوچکی، عوض و ابوالحسن هاشمی دزفولی. نشر: جهاد دانشگاهی دانشگاه مشهد.

]۲[ نیک نژاد، مریم، لباسچی، محمدحسین، جایمند، کامکار و فیروزه حاتمی. ۱۳۹۲٫ بررسي تأثير مصرف كودهاي ارگانيك و شيميايي بر اسانس (Matricaria chamomilla L.) بابونه آلماني. فصلنامه علمي-پژوهشي تحقيقات گياهان دارويي و معطر ايران، جلد ۲۹، شماره ۲، صفحه ۳۸۶٫

]۳ [و ]۱۱[ امیدبیگی، رضا.۱۳۷۶٫ رهیافت­های تولید و فراوری گیاهان دارویی. ناشر: طراحان نشر.

]۴[ و]۵[ کشفی بناب، علیرضا. ۱۳۸۹٫ مزيت نسبي اقتصادی كشت و تجارت گياهان دارويي در ايران و ارزش آن در بازارهاي جهاني. دوماهنامه بررسي هاي بازرگاني شماره ۴۴ آذر و دي ۱۳۸۹٫ صص ۷۸-۶۷٫

]۷[سرخی لله لو، فرشاد و سمیه خداداده.۱۳۹۰٫ چالش­ها و راهکارهای توسعه کشت و تجاری­سازی گیاهان دارویی. همایش ملی اشتغال دانش­آموختگان کشاورزی و منابع طبیعی: تهران: دانشگاه تربیت مدرس. آذرماه ۱۳۹۰٫

]۸[ و ]۱۳[ خانلویی، مهناز، حاجی آخوندی، عباس، امین، غلامرضا و محمدرضا شمس اردکانی.۱۳۸۹٫ نگرشی بر جاذبه های گیاهان دارویی در ایران و جهان. فصلنامه طب سنتی اسلام و ایران، سال اول، شماره اول، بهار ۱۳۸۹٫

]۹ [و ]۱۰[ شیرمرد، منصور، خوش لهجه مفرد، عاطفه، لطفی ذوالفقار و داود فرداد.۱۳۹۰٫ بررسی امکانات و محدودیت ها توسعه پایدار گیاهان دارویی ایران (مطالعه موردی استان قم). نخستين همايش ملي جهاد اقتصادي در عرصه كشاورزي و منابع طبيعي. قم:۱۳۹۰٫ قابل دسترسی در http://www.civilica.com/Paper-ERANR01-ERANR01_207.html

]۱۲[ دیلمی، احترام، محمدی، حمید و امیر برجیان.۱۳۸۷٫ بررسی روند و عوامل مؤثر بر صادرات گیاهان دارویی شیرین بیان و زیره در ایران. فصلنامه دانش نوين كشاورزي (دانش نوين كشاورزي پايدار). تابستان ۱۳۸۷٫ صص ۴۲-۳۱٫