تشکل آب بران الگویی برای مشارکت کشاورزان در مدیریت مصرف آب

در کشور ما، عدم تعادل بین عرضه و تقاضا، منابع آب را در وضعيتی بحراني قرار داده است. ازجمله راه هاي ایجاد تعادل در این زمینه، جلوگیري از برداشت هاي بی رویه ی منابع آب، دادن آگاهی به کشاورزان و ذی نفعان، کاهش تصدی گري دولت و انتقال مدیریت آب است. تشکل آب بران در همین راستا به وجود آمده و گسترش یافته¬ است. این تشکل سازمانی برای مدیریت و استفاده ی بهینه از منابع آب با تأکید بر مشارکت کلیه ی گروه های ذی نفع است.

تشکل آب برانبه گزارش اگری پرس يکي از راه‌های توسعه و حرکت جوامع به‌سوی تمدن و رفاه عمومي، استفاده­ ی بهينه و کارا از منابع طبيعي و خدادادی است. ازجمله­ منابع بسيار مهم و حياتي که در زندگي روزمره ­ی انسان نقش اساسی دارد، منابع آبي است. در وضعیت فعلی کشور عدم وجود تعادل بین عرضه و تقاضا، منابع آب را در يك وضعيت بحراني قرار داده است. شواهد نشان می‌دهد که از آب موجود چه در بخش آب­ های سطحي و چه در بخش آب­های زيرزميني بهره­ برداری مناسب صورت نمي گيرد. رشد روزافزون جمعیت و گسترش صنایع و به‌تبع آن، افزایش تقاضاي آب در بخش­هاي شرب، کشاورزي و صنعت، بروز پدیده­هایی نظیر خشک‌سالی و تغییرات شدید آب و هوایی و کاهش میزان آب در دسترس، باعث بهره­ برداري بی­ رویه از منابع آب­ و بروز خطرهایی نظیر کاهش کمی و کیفی منابع آب، افزایش هزینه­ هاي بهره برداري از چاه ­ها و سایر منابع آبی، نشست زمین و سفره­های آب زیرزمینی را در برداشته است. مجموع مسائل مذکور، توجه بيشتر بهره ­برداران و دستگاه­های متولي آب به‌ویژه آب کشاورزی را به مديريت مناسب منابع آب، معطوف داشته است. با توجه به وضع موجود ازآنجاکه بخش کشاورزی سهم قابل‌توجهی در مصرف آب دارد، بيش از هر زمان دیگر مشارکت و حضور مستقيم کشاورزان در بهره­برداری، تصمیم­گیری و مديريت، طراحي و ارزشيابي برنامه‌های مرتبط با منابع آب ضروری به نظر می‌رسد.

اهمیت مشارکت کشاورزان در بهره­ برداری از منابع آب

افزایش تقاضاي آب در بخش کشاورزي ایجاب می­کند که در راستاي امنیت غذایی و کاهش بحران کمبود آب، تفکر برنامه­ریزي در مدیریت بهینه­ مصرف آب، به‌صورت سازوکارهاي جامع و یکپارچه درآید و همه­ی بهره­برداران آب در آن مشارکت داشته باشند. در همین راستا یکی از راه­هاي جلوگیري از برداشت­ هاي بی­ رویه­ ی منابع آب، دادن آگاهی به کشاورزان و ذی­نفعان، کاهش تصدی­گري دولت و انتقال مدیریت آب است، زیرا باوجود تعداد زیاد روستاها و پراکندگی باغات و مزارع کشاورزی در سطح کشور، دولت به‌تنهایی نمی‌تواند به توسعه­ ی اقتصادی-اجتماعی روستاها کمک کند و بر رفع تمامی نیاز آن­ها جامعه­ی عمل بپوشاند؛ بنابراین دولت می­تواند با واگذاری تصدی فعالیت­های غیر حاکمیتی به کشاورزان، ازجمله امور آب و اجتناب از این فعالیت‌ها، به­طور طبیعی به ارتقاء مقبولیت اجتماعی طرح­های پیشنهادی در این زمینه و پرهیز از تغییرات احتمالی یا رها کردن این طرح­ها توسط کشاورزان و روستاییان، بپردازد. امروزه انتقال مدیریت آبیاري به کشاورزان یکی از مباحث مهم و ضروري براي برنامه­ریزان مسائل آبیاري در سطح جهان است و انتقال مدیریت آبیاري یا مدیریت مشارکتی آبیاري به یک راهکار شایع در جهان تبدیل‌شده است. در تعریف مدیریت مشارکت آبیاری می­توان گفت: مدیریت مشارکتی آبیاری به مشارکت بهره­برداران در کلیه­ی سطوح مدیریت سامانه­های آبیاری اطلاق می­شود. این نوع مدیریت تنها زمانی کارایی دارد که بهره­برداران در برنامه­ ریزی و مدیریت نظام­های آبیاری، مشارکت مؤثر داشته باشند.

تشکل آب بران2

معرفی تشکل­ آب­ بران

تشکل­ هاي آب­ بران به‌عنوان یکی از روش­ هاي مدیریت مشارکتی، راه خوبی براي حذف مشکلات شبکه­ هاي آبیاري و زهکشی و مدیریت مصرف آب است. تشکل‌های آب­ بران، به­ مثابه یکی از ابزارهای این نوع مدیریت، عبارت­ است از تشکیلاتی محلی که هدف آن­ها بهبود راندمان در مصرف آب کشاورزی با افزایش دانش، نگرش و مهارت کشاورزان است. در تعریفی دیگر، تشکل آب­بران عبارت است از سازمانی برای مدیریت و استفاده­ی بهینه از آب با تأکید بر مشارکت کلیه ­ی گروه­ های ذی­نفع که وظیفه­ ی آن تغییر روش «بالا به پایین» دولتی و سازمانی به رهیافت مدیریت مشارکتی آب است، رهیافتی که بر اساس آن، کشاورزان در مورد نظام آبیاری خودشان آگاهی لازم را کسب می­کنند، در این رابطه تصمیم می­گیرند و تصمیمات خود را اجرایی می­کنند. به‌طورمعمول، تشکل‌های آب­بران هر دو عملیات «مدیریتی» و «اجرایی» را بعد از واگذاری مسئولیت توسط دولت، به دست می­گیرند. منظور از «مدیریت» بسیج امور، اجرای سیاست­ها، انتخاب کارکنان و نظارت بر حوزه­ی مدیریتی و کلیدی و منظور از «اجرا» بسیج منابع و کارکنان برای توزیع خدمات است که توسط امور مدیریتی برنامه­ریزی می­شود. با ایجاد تشکل آب­بران، در چهار بعد می­توان مشارکت کشاورزان را جلب کرد. این ابعاد عبارت‌اند از:

  • مشارکت فکری (بهره­گیری از دیدگاه و تجارب آب­بران در اصلاح و جانمایی طرح شبکه آبیاری و زهکشی)
  • مشارکت اجتماعی (آزادسازی مسیر اجرای طرح شبکه آبیاری و زهکشی در زمان ساخت، بدون پرداخت هزینه­های تملک)
  • مشارکت نهادی (تشکیل تشکل‌های آب­بران به‌منظور بهره­برداری و نگهداری از شبکه­های آبیاری و زهکشی)
  • مشارکت مالی (سهیم شدن بهره­برداران در بخشی از هزینه­های ساخت)

تجارب تشكيل تشكل­ هاي آب­ بران در كشورهايي چون پاكستان، نيجريه و… نشان مي­دهد قالب مرزبندی‌های تشكل­هاي آب­ بران، بر مبناي مرزبندي آب‌شناختی بوده و باهدف تقسيم مسئوليت­هاي راهبري و مديريت و به وجود آوردن همبستگي بين آب­بران، سازمان‌دهی گرديده است. درواقع تشکل آب­ بران در بین آبادی­ های هم آب، جهت افزایش مشارکت و بهره ­وری و کاهش ناسازگاری منابع آب تشکیل می­شود و آبادي­ هاي هم آب شامل روستاهايي هستند كه علاوه بر مجاورت جغرافيايي، ذينفع بخشي از شبكه آبياري و زهكشي هستند و امكان بهره‌برداری مستقل در آن­ها وجود داشته و در فازهاي اجرايي مستقل قرارگرفته‌اند. درواقع اين آبادي­ ها، يا داراي کانال‌های درجه۲ مشترك و يا درجه ۳ مشترك و يا هر دو می‌باشند.

همان‌گونه که بیان شد تشکل آب­بران در کاهش ناسازگاری­های حوزه منابع آب مؤثر هستند. این ناسازگاری­ها را می­توان به‌صورت زیر دسته ­بندی کرد:

  • ناسازگاری مربوط به پایین­دست و بالادست حوزه­ های آبریز
  • ناسازگاری مربوط به پایین­دست و بالادست درون جامعه­ی کشاورزان در محدوده یک شبکه آبیاری و زهکشی
  • ناسازگاری بین کشاورزان و دولت در محدوده­ی یک شبکه آبیاری و زهکشی
  • ناسازگاری مربوط به تأمین حقابه­ی زیست محیطی دریاچه­ها
  • ناسازگاری درون جامعه­ ی کشاورزان در محدوده­ی یک سفره آب زیرزمینی
  • ناسازگاری درون جامعه­ ی کشاورزان و دولت در محدوده­ی یک سفره آب زیرزمینی

در رابطه با تشکیل تشکل آب­بران، کمیته ملی آبیاري و زهکشی ایران با درك عمیق از فواید این تشکل، همواره موضوع ایجاد تشکل­هاي آب­بران را به‌عنوان یکی از مؤثرترین گزینه­ هاي حذف مشکلات بی­شمار شبکه‌های آبیاري و زهکشی کشور موردتوجه خاص قرار داده است.

تشکل آب بران3

تشکل آب­ بران در قانون

توجه به اهمیت مدیریت مشارکتی آبیاری و ضرورت بهبود نظام بهره ­برداری و نگهداری از شبکه­ های آبیاری و زهکشی و افزایش بهره­ وری از منابع آب‌وخاک در قانون پنج­ساله دوم توسعه­ی کشور (۱۳۷۸-۱۳۷۴) مدنظر قرارگرفته است، به­گونه­ای که علاوه بر تأکید بر توجه به مسائل آبخیزداری و زیست­محیطی، موضوع «توسعه­ی مشارکت کشاورزان، شرکت­های بهره­برداری و تشکل‌های محلی و استانداردهای مصرف آب کشاورزی» نیز در این قانون تکلیف گردیده است. همچنین در ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی مصوب هیئت‌وزیران (۱۳۷۵) آمده است: به‌منظور تحقق اهداف این آیین‌نامه و در راستای سیاست­های دولت و برای فراهم آوردن شرایط لازم برای بهره‌وری بهتر از منابع آب و جلب مشارکت ‌بهره‌برداران، وزارت کشاورزی مکلف است ظرف حداکثر دو سال پس از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، نسبت به ایجاد و سازمان‌دهی تشکل‌های قانونی مناسب در ‌اراضی تحت پوشش شبکه‌های آبیاری موضع این آیین‌نامه، نظیر شرکت­های تعاونی، کشت و صنعت تجارتی، انجمن­های بهره‌برداری و تشکل‌های کشاورزی… اقدام کند».

چالش‌های تشکل آب­ بران

از چالش ­های اساسی حفاظت از منابع آب، فقدان پیوند بین سیاست­های مدیریتی و اجرایی با عرصه‌های کشاورزی در کشور است. تنظیم تفاهم‌نامه‌های همکاری دولت (وزارت نیرو و جهاد کشاورزی) با تشکل‌های کشاورزان (آب­ بران) و پیاده­سازی آن­ها در عرصه، کمک شگرفی به اجرایی کردن برنامه­ های حفاظت از منابع آب می­ کند. اما چالش جدی در این زمینه این است که اندیشه و تفکر مشارکت در این تشکل­ها در سطحی بسیار ایده آلیستی و ایدئولوژیکی باقی‌مانده است و در عمل فاقد ابزارهاي تحلیلی، روش­هاي عملی و چارچوب تئوریکی کافی بوده است. از دیگر چالش­های موجود در کشور در زمینه­ی مشارکت مردمی (کشاورزان) در مدیریت آب این است که قانون­هایی که براي ایجاد تشکیلات وابسته به دولت براي مدیریت کشاورزي به تصویب رسیده است، اغلب در عمل موفق نبوده است.

نتیجه ­گیری

آنچه در مورد تشکل آب ­بران می­توان به آن اشاره کرد این است که در صورت تشکیل، حمایت و فراگیر شدن این تشکل­­ها در سطح کشور و درصورتی­ که فرآيند تشكيل تشكل­ هاي آب­ بران و همچنين واگذاري مسئوليت­ ها و وظايف مديريت آبياري به آن­ها، به‌طور صحيح و از طريق مطالعات اجتماعي، مشاركتي و ميداني مناسب انجام پذيرد، این تشکل­ ها نقش كليدي در توسعه پايدار و مديريت بهينه مصرف آب كشاورزي خواهند داشت. در اين راستا توانمندسازي و مشاركت ذي­نفعان در مراحل مختلف تصميم­ گيري، برنامه ­ريزي و اجرا ضرورتي است. حمایت از تشکیل صحیح تشکل آب­بران موجب دستیابی به نتایجی چون کاهش بار مالی دولت، افزایش راندمان کاربرد آب، ارتقاء عملکرد در سامانه­ی آبیاري و کاهش تعداد مستخدمان دولت در مدیریت آبیاري و… خواهد شد.

علیرضا رحیمی/ کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- توسعه کشاورزی دانشگاه تهران.

منابع

  • اسحاقی، علیرضا. ۱۳۹۳٫ رمزگشایی همکاری وزارت نیرو و تشکل­های آب­بران. فصلنامه مدیریت آب. سال سوم، شماره۲٫ تابستان. صص ۴۷-۴۱٫
  • سجاسی قیداري، حمداله، مهدوي فر، غلامرضا، رجبی، سمیه. ۱۳۹۳٫ اولویت‌بندی ایجاد تشکل‌های آب بران کشاورزي در مناطق روستایی (مطالعه‌ی موردي: روستاهاي دهستان سلامی شهرستان خواف). فصلنامه راهبردهاي توسعه روستایی، جلد ۱، شماره ۱، بهار ۱۳۹۳٫ صص۶۹-۵۷٫
  • عطائي، پوريا، ايزدي، نسیم. ۱۳۹۳٫ تحلیل مسئولیت­هاي تشکل­هاي آب­ بران و زمینه­یابی موانع ایجاد آن از دیدگاه بهره­برداران. نشریه پژوهش آب در كشاورزي، جلد ۲۸، شماره ۴. صص. ۷۴۸-۷۳۷٫
  • عطایی، پوریا، ایزدی، نسیم. ۱۳۹۳٫ عوامل تأثیرگذار بر تمایل کشاورزان به ایجاد تشکل‌های آب­بران. فصلنامه تحقیقات اقتصاد و توسعه کشاورزی ایران، دوره۵۴، شماره ۲، تابستان. صص ۲۷۹-۲۶۹٫
  • قیصری، حمیده، ابراهیمی، اسماعیل، صالحی، سعید. ۱۳۹۲٫ بهره­گیری از مشارکت آب­بران در تعیین محدوده مناسب تشکل‌های آب­بران (موردمطالعه: شبکه آبیاری و زهکشی بندموان در استان فارس). چهارمین همایش ملی مدیریت شبکه­ های آبیاری و زهکشی، دانشکده مهندسی آب دانشگاه شهید چمران، اهواز: اسفندماه.
  • مختاري، داريوش.۱۳۹۳٫ كاهش كشمكش و ناسازگاري بر سر منابع آب در چهارچوب مديريت مبتني بر مشاركت جوامع محلي تشکل‌های آب بران. فصلنامه مديريت آب، شماره ۵، تابستان. صص۵۹-۵۱٫
  • میرزایی، آرزو، میردامادی، سید مهدی. ۱۳۹۱٫ سازه‌های مختلف تأثیرگذار بر تمایل کشاورزان استان گلستان به مشارکت در تشکل آب­بران. فصلنامه روستا و توسعه، سال ۱۵، شماره ۱، بهار. صص ۱۳۵-۱۵۱٫