نگاهی به باید ها و نباید های گیاهان دارویی ایران

به گزارش اگری پرس منابع طبیعی یکی از معدود سرمایه هایی است که می تواند در جهت پیشرفت یک کشور در بسیاری از زمینه ها کارآمد باشد. چنانچه کشوری بتواند از منابع طبیعی که در اختیار دارد به نحو احسن و کارآمد استفاده کند، آن کشور جزو ثروتمندترین کشورهای دنیا خواهد بود. این پیشرفت ها می تواند در زمینه هایی از جمله: اقتصادی، علمی، فرهنگی و…باشد. یکی از مهم ترین بخش ها در منابع طبیعی مبحث گیاهان دارویی است که در سالهای اخیر با وجود اینکه نیاز مردم به این گیاهان بیشتر شده است اما متأسفانه مورد غفلت مسئولین مربوطه قرار گرفته است. در زمان قدیم مردم رویکرد ویژه ای نسبت به گیاهان دارویی برای درمان بیماری هایشان داشتند، اسناد چند هزارساله موجود در تاریخ طب و داروسازی حاوی تجربیات و اطلاعات ارزشمند گیاه درمانی می باشد. اما با گذشت زمان و پیشرفت تکنولوژی و تولید و واردات داروهای شیمیایی توجه مردم نسبت به داروهای گیاهی در فرهنگ عامه مردم کمتر شد. لذا این بخش از منابع طبیعی در بین مردم و مسئولین مورد غفلت واقع شد. با گذشت زمان و با مصرف داروهای شیمیایی، مردم شاهد اثرات جبران ناپذیر و مخرب این نوع داروها در سلامت خود شدند -اما متاسفانه هنوز هم شاهد مصرف این نوع داروها هستیم-، داروهایی که نه تنها به بهبود امراض، کمکی نمیکنند بلکه اثرات جبران ناپذیر دیگری را نیز در سلامت جامعه شاهدیم. اما خوشبختانه چندیست که شاهد رو آوردن و آشتی مردم با طبیعت هستیم، که نشان میدهد مردم تمایل به درمان بیماری های خود از راه گیاهان هستند، و همچنین سبب توجه وعلاقه روزافزون پژوهشگران در عرصه های گوناگون تحقیقاتی شده است تا قرن اخیر را بازگشت به طبیعت نام نهند و اکثر محققین فارماکولوژی و علوم وابسته را به بررسی و پژوهش در زمینه شناخت مواد مؤثره، خواص فارماکولوژیک، کاربرد درمانی و ساخت اشکال دارویی از گیاهان معطوف نماید. گیاهانی که نسبت به داروهای شیمیایی ممکن است کمترین ضرر و آسیب را برای بدن به همراه داشته باشند. امروزه گیاهان دارویی از جمله گیاهان مهم اقتصادی هستند که به صورت خام یا فرآوری شده در طب سنتی و مدرن مورد استفاده و بهره وری قرار می گیرند. این گیاهان به دلیل دسترسی آسان و کم هزینه و از همه مهم تر عدم ایجاد عوارض جانبی مورد توجه هستند و روز به روز ارزش آنها رو به افزایش است.

توسعه تولید محصولات با منشا مواد طبیعی منجر به ایجاد نیاز شدید به مواد اولیه این گیاهان در دنیا شده است. با وجود اینکه هنوز هم ۹۰ درصد این نیاز از منابع طبیعی تامین می شود اما این منابع دیگر تامین کننده نیاز روزافزون صنایع دارویی و غذایی که در مقادیر زیاد با استانداردهای کیفی بالا و قیمت مناسب و در زمان خاص را دارند، نمی باشند و اکثر منابع طبیعی و رویشگاه های این گیاهان نیز از بین رفته یا در معرض خطر تخریب می باشند وهمچنین گیاهان وحشی(بر خلاف گیاهان مزرعه) در محدوده های جغرافیایی گسترده ای یافت می شوند و جمع آوری و دسترسی به آنها از نظر اقتصادی مقرون به صرفه نیست.

لذا کشت گیاهان دارویی و ورود آنها به سیستم های زراعی تولید که امکان تولید مواد اولیه در حجم انبوه و مطابق با استاندارد مورد نیاز صنایع را دارد، از اهمیت بسیار زیادی برخوردار شده است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در کشورهای مختلف از روند رو به رشدی برخوردار بوده است که نشان دهنده رشد این صنعت می باشد. در حال حاضر حدود یک سوم داروهای مورد اسنفاده در جوامع انسانی را داروهای با منشأ طبیعی و گیاهی تشکیل می دهد. از این رو هرساله صدها هکتار از زمین های زراعی کشورهای غربی و آمریکا برای کشت گیاهان دارویی اختصاص می یابد، به عنوان مثال در چین سطح زیر کشت گیاهان دارویی از ۱۵۳۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۸۲۷۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱، در ایالات متحده آمریکا از ۲۰۰۰۰۰ هکتار در سال ۱۹۹۰ به ۶۲۲۰۰۰ هکتار در سال ۲۰۰۱ و در کانادا نیز از ۴۰۰۰۰ هکتار به ۳۴۷۰۰۰ هکتار در خلال همین سال ها افزایش داشته است. سطح زیر کشت گیاهان دارویی در اتحادیه اروپا حدود ۱۰۰۰۰۰ هکتار می باشد که ۴۷۰۰ هکتار آن تحت پوشش کشت ارگانیک می باشد و در حدود ۲۱۰۰۰ تولید کننده گیاهان دارویی مشغول به کار می باشند. در کشور مجارستان در سال ۱۹۷۵، ۲۲۷۴ هکتار، در سال ۱۹۸۰، ۳۷۵۰ هکتار و در سال ۱۹۸۵، ۴۲۲۸ هکتار از زمین های زراعی برای کشت گیاهان دارویی اختصاص یافت. این در حالیست که در کشور ما در فاصله سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۰ سطح زیر کشت گیاهان دارویی از ۸۰ هزار هکتار به ۳۹ هزار هکتار رسید و در حال حاضر اراضی زراعی گیاهان دارویی حدود ۳۹ هزار و ۵۶۰ هکتار است.

ايران به همراه كشور تركيه غني­ترين منبع و تنوع گياهان دارويي را در دنيا به خود اختصاص داده اند. سهم تجارت جهاني از فروش محصولات گياهان دارويي حدود ۱۲۴ ميليارد دلار بوده است كه سهم كشور ما حدود ۶۰ ميليون دلار مي­باشد كه اين مقدار كمتر از نيم درصد كل تجارت جهاني است. متكی بودن اقتصاد ایران بر درآمدهای نفتی و تاثیر پذیری درآمدها از مسائل سیاسی و اقتصادی، آسیب پذیری اقتصاد كشور رادر اين زمينه موجب شده است. هر ساله بیش از۹۰۰۰ نوع فرآوردة گیاهی در كشورهای اروپایی و آمریكا فرموله و به بازار عرضه می‌شود، اما متاسفانه كشور ما مانند ۵۰ سال گذشته بیشتر در زمینة تولید عرقیات گیاهی فعاليت دارد.

ایران در زمینه گیاهان دارویی دارای پتانسیل های خاص بوده که کمتر مورد توجه و استفاده مناسب قرار گرفته است. تنوع گونه های دارویی دارای ترکیبات ارزشمند، گیاهان دارای ارزش اقتصادی بالا مانند زعفران و گل محمدی، تنوع اقلیمی برای تولید انواع گونه های دارویی، نیروی انسانی و منابع انرژی ارزان از پتانسیل های مهم این کشور جهت توسعه کشت و صنایع مرتبط با گیاهان دارویی می باشد.

کشت و کار بعضی از گیاهان دارویی نظیر آنغوزه، عناب، گل مکزیکی، گونه های مرکب حاوی هپریدین و نارنج، گالگا و اسفرزه در مزارع معمول نیست و بهره برداران از مراتع اقدام به برداشت اندام های موردنظر می نمایند. متأسفانه، برداشت نامناسب و بی رویه ی بهره برداران، زمینه نابودی و انقراض این گیاهان بومی و ارزشمند کشور را فراهم آورده است

کشور ما یکی از پهناورترین کشورها در زمینه منابع طبیعی است که دارای پوشش گیاهی غنی است. ایران جزو معدود کشور هایی است که دارای پوشش گیاهی با تنوع و تراکم گسترده ای است که دارای نقش اساسی در رشد اقتصادی و سلامت جامعه ایران است. کشور ایران با وجود اقلیم های مختلف آب و هوایی و بیش از ۷۵۰۰ گونه ی گیاهی بستر مناسبی برای دست یابی به گونه های با ارزش دارویی و نادر می باشد. همچنین رویشگاه های طبیعی ایران به عنوان ذخایر ارزشمند توارثی می تواند منشأ تهیه و تولید گیاهان، به خصوص گیاهان دارویی که از کل گونه های گیاهی، حدود ۲۵۰۰ گونه را شامل می شوند در طبیعت و مزارع که بالطبع از سازگاری مناسبی برخوردار خواهند بود مورد توجه قرار گیرند.

چالش های متعددی در مسیر توسعه کشت و صنعت گیاهان دارویی وجود دارد که با شناخت دقیق این چالش ها و رفع آنها می توان به سمت توسعه این صنعت در کشور حرکت نمود. برخی از چالش های موجود در بخش کشاورزی گیاهان دارویی به شرح ذیل می باشند:

کمبود متخصصین در سطوح عالی و نیز در سطح کارشناس

کمبود دانش فنی کشت و تولید گیاهان دارویی

فقدان بذر و نهال استاندارد

عدم ریسک پذیری کشاورزان برای محصولات جدید

حمایت ضعیف دولت و به خصوص جهاد کشاورزی

هزینه های بالای تولید استاندارد گیاهان دارویی

بازار متغیر وعدم وجود بازار مشخص خرید

عدم پایبندی کشاورزان به قراردادهای تولید

نوسانات شدید قیمت نهاده ها و هزینه ها در ایران که امکان انعقاد قرارداد درازمدت را مشکل می سازد

نوسانات شدید قیمت حمل و نقل

پایین بودن و محدود بودن نیاز صنایع داخلی به مواد اولیه

فقدان استانداردهای تولید و مدیریت گیاهان دارویی

عدم پایداری سیاست گذاری در زمینه گیاهان دارویی

فقدان روابط بین المللی قوی و ضعیف بودن بازاریابی خارجی

 

چرا با وجود این همه چالش و ظرفیت در زمینه ی گیاهان دارویی باید شاهد غفلت روزافزون دانشگاهیان علی الخصوص اساتیدمان باشیم؟

چرا دانشگاه که یکی از ارگان هایی است که باید در این زمینه فعالیت بیشتری داشته باشد و به این علم اهمیت ویژه ای بدهد تا پیشرفت خود را در این زمینه شاهد باشیم، در خواب غفلت به سر می برد؟

 

چرا باید در دانشگاه علومی آموخته شوند که اهمیت چندانی در کشور و خدمت به جامعه بشری ندارند؟درحالیکه ما در سلامت خود همچنان باید دست به دامان غرب باشیم.

چرا مردم باید چوب غفلت مسئولین مربوطه را بخورند؟چرا نباید مسئولین با تلاش در این زمینه با جایگزین کردن داروهای گیاهی و اختصاص دادن بودجه به این بخش و حذف داروهای شیمیایی که اکثرا از غرب وارد می شوند و اثرات جبران ناپذیری را نیز بر سلامت مردم می گذارند، شاهد توسعه کشورمان در این زمینه باشیم؟

این در حالیست که با پیشرفت گیاهان دارویی در کشور و کمک های مسئولین مربوطه به توسعه ی این بخش، شاهد افزایش سلامت مردم و جامعه ی ایران اسلامی و کاهش مصرف داروهای شیمیایی و همچنین عدم وابستگی اقتصاد کشور به نفت خواهیم بود. این تنها بخشی از ظرفیت های گیاهان دارویی در کشورمان است.

 

منابع:

شبکه خبری آموزشی گیاهان دارویی www.medplant.ir

نجفی، فرزاد، چالش ها و راهکارهای تولید گیاهان دارویی استاندارد و اقتصادی(عضو هیأت علمی پژوهشکده گیاهان و مواد اولیه دارویی دانشگاه شهید بهشتی)

مفتاحی زاده، حیدر و ناصری، عباس، موانع و راهبردهای پیش روی توسعه اقتصاد گیاهان دارویی(مركز خدمات تخصصي گياهان دارويي، جهاد دانشگاهي واحد استان ايلام)

رحیمی، علیرضا، تأثیر دانش بومی در شناخت و کاربرد گیاهان دارویی