لزوم اصلاح فرایندها و رفع موانع تولید کشاورزی

بر خلاف تلاش های جهانی در جهت تقویت مدیریت واحد تولید و بازرگانی، در ایران مسئولین به جای اصلاح فرایندها و رفع موانع تولید و صادرات به دنبال تفکیک مسئولیت ها حرکت می کنند که این یعنی چراغ سبز به نابسامانی های بیشتر.

مدتی است بحث و بررسی طرح «تشکیل وزارت تجارت و خدمات بازرگانی» در مجلس شورای اسلامی به جریان افتاده است. ظرف یک سال گذشته طرح تشکیل وزارت بازرگانی سه بار ارائه و هر بار به ایرادات کارشناسی جدی رد شد است. اما این بار، برای بار چهارم دولت مصّر است که نمایندگان مجلس به این طرح رأی مثبت دهند و پس از هشت سال دولت وزارت بازرگانی را مجدداً بازگرداند.

دولت معتقد است در شرایط کنونی و افزایش تحریم‌ها می‌بایست نهادی مستقل از تولید، امور بازرگانی مایحتاج اساسی مردم را در دست گرفته تا مشکلات کنونی بازار تنظیم بازار محصولات اساسی به حداقل برسد؛ اما کارشناسان و نمایندگان مخالف تشکیل وزارت بازرگانی استدلال می‌کنند با برپایی دوباره این نهاد مشکلات سوء مدیریت در تنظیم بازار و اختلال در بازار محصولات غذایی تولید داخل مانند گذشته تکرار خواهد شد.

 در دهه‌های بعد از انقلاب تا سال ۹۰، وزارت بازرگانی بدون توجه به میزان تولید داخل، اقدام به واردات بی‌رویه در حجم انبوه می‌کرد که این ضربه به تولید داخل را موجب می‌شد. از طرف دیگر نابسامانی‌ها و افزایش قیمت شدید محصولات غذایی در بازار گواه این است که مدل فعلی تخصیص ارز دولتی به واردات محصولات اساسی نتوانسته انتظارات را برآورده کند.

دولت با تخصیص بودجه قابل‌توجه ارز ترجیحی به جمع محدودی از واردکنندگان قصد داشت تا بازار داخل را تأمین نماید که به اذعان خود دولتمردان این روش پرداخت ارز یارانه‌ای روش شکست‌خورده‌ای بود و معضلات بسیاری را رقم زد. کارشناسان مخالف تشکیل وزارت بازرگانی معتقدند این وزارتخانه عملاً رویه تخصیص ارز دولتی به برخی افراد دارای رانت و نفوذ را دنبال خواهد کرد و بدون توجه به تولید داخلی واردات گسترده را ادامه می‌دهد. برخی دیگر از منتقدان تشکیل وزارت بازرگانی، اجرایی نشدن کامل و صحیح قانون تمرکز را ریشه مشکلات فعلی می دانند.

در این یادداشت قصد داریم تصمیم اخیر وزیر کشاورزی دولت ترامپ در تقویت نهادهای مدیریت و توسعه بازار ذیل وزارت کشاورزی این کشور را بررسی کنیم. آمریکا بزرگ‌ترین تولیدکننده غذا و محصولات کشاورزی در جهان محسوب می‌شود و بر اساس آمار سازمان و غذای جهانی مقام نخست بزرگ‌ترین صادرکننده غذای اساسی در جهان به این کشور تعلق دارد.

بر اساس گزارشی در ماه فوریه سال ۲۰۱۵ میلادی، صادرات کشاورزی ایالات‌متحده آمریکا موجب ایجاد ۱ میلیون شغل در داخل و خارج از مزارع این کشور شده است. صادرات محصولات کشاورزی شامل محصولات باغی، دانه‌های روغنی، غلات، محصولات پروتئینی و همین‌طور محصولات قندی در سال ۲۰۱۸، رقم ۱۴۰ میلیارد دلار را به خود اختصاص داد.

آمریکا به‌عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان و صادرکنندگان محصولات کشاورزی از مدیریت واحد تولید و بازرگانی ذیل نهاد متولی برای توسعه بازارهای جهانی و تنظیم بازارهای داخلی بهره می‌برد. در درون ساختار این وزارتخانه تاکنون دو معاونت متولی مدیریت بازارهای خارجی و داخلی به شکل کاملاً تخصصی هستند.

شکل ۱٫ چارت سازمانی وزارت کشاورزی آمریکا و جایگاه دو معاونت متولی بازارهای داخلی و خارجی ذیل آن

معاونت خدمات خارجی کشاورزی که ذیل آن سازمان‌های خدمات خارجی، سازمان خدمات مزرعه و سازمان مدیریت ریسک قرار دارد وظیفه دارد شرایط را برای صادرات محصولات کشاورزی فراهم نماید. از تهیه اطلاعات و آمار ناب و دسته اول از بازارهای جهانی تا ارائه سیاست‌های تشویقی مالی برای ذی‌نفعان بخش کشاورزی آمریکا ازجمله مهم‌ترین مأموریت‌های این معاونت است. اما وزارت کشاورزی آمریکا امور بازرگانی و تنظیم بازار محصولات غذایی و کشاورزی داخل کشور را نیز بر عهده دارد. از ارائه خدمات بازرگانی در زنجیره ارزش محصولات کشاورزی تا نظارت بر کیفیت محصولات مطابق با استاندارهای ارائه‌شده توسط این معاونت  و خرید مازاد محصولات کشاورزی از کشاورزان داخلی، امور مهمی است که این معاونت برای بهبود فضای بازار داخلی استفاده می‌کند.

اما سال ۲۰۱۷، سانی پردو وزیر کشاورزی آمریکا اعلام کرد نهاد دیگری تحت عنوان معاونت مامورتجارت خارجی کشاورزی (undersecretary for trade and foreign agricultural affairs) در قالب یک طرح بازطراحی ذیل وزارت کشاورزی این کشور تأسیس می‌کند. سانی پردو ۱۱ می ۲۰۱۷ در روزنامه وال استریت ژورنال مقاله‌ای تحت عنوان «کشاورزان منافع تجارت را می‌دانند» منتشر کرد. وی در این مقاله اشاره دارد که هر ۱ میلیارد دلار صادرات محصولات کشاورزی در این کشور از ۸ هزار شغل حمایت می‌کند.

وی با ادبیات ویژه‌ و همزادپندارانه از اهمیت بازار برای کشاورزان می‌گوید : «من در یک خانواده کشاورز در بونیر جورجیا به دنیا آمدم. از زمانی که یک پسربچه بودم کشاورزی دررگ های من جریان داشته است. همیشه هدف هر کشاورز پس از تولید غذای کافی برای خانواده‌اش، پیدا کردن بهترین بازار برای فروش محصول سال خود بوده است». وی در ادامه مقاله خود نقش وزارت کشاورزی آمریکا در بازار محصولات کشاورزی را اینگونه بیان می‌کند: «ما در حال ایجاد یک معاونت جدید ذیل وزارت کشاورزی آمریکا هستیم تا روی ارتقا و بهبود بازارهای غذا، فیبر و سوخت زیستی آمریکا تمرکز نماید. ایجاد اصلاحات ساختاری برای من به‌عنوان وزیر کشاورزی آمریکا، یعنی تبدیل شدن به یک مدافع بی نظیر برای محصولات آمریکایی. پیام من برای کشاورزان ساده است: شما بکارید و رشد دهید، ما آن را خواهیم فروخت».

این نگاه وزیر کشاورزی ایالات متحده آمریکاست که تلاش می‌کند با اصلاحات ساختاری ابزار مدیریت بازرگانی را در اختیار تولید کشاورزی قرار دهد و به این ترتیب مهم ترین دغدغه کشاورزان، یعنی بازار را برای آنها رفع کند. سانی پردو در ادامه مقاله خود در روزنامه وال استریت ژورنال از آمارهای جالبی می‌گویدکه نقش بی بدیل بازار در زنجیره تولید کشاورزی را بیش از پیش آشکار می سازد.

۲۰ درصد محصولات کشاورزی تولید شده در آمریکا، به خارج از مرزهای این کشور ارسال می‌شود. هر دلار از این صادرات در بخش کشاورزی، 1.27 دلار ارزش افزوده دیگر را در زنجیره کسب و کار آمریکا ایجاد کرده و هر ۱ میلیارد دلار صادرات، از ۸ هزار شغل در سراسر اقتصادی این کشور حمایت می‌کند (منبع: سازمان تحقیقات کشاورزی وزارت کشاورزی آمریکا).

اما کنگره آمریکا در سال ۲۰۱۴ کنگره آمریکا در قالب طرح مزرعه (Farm bill 2014) دولت را مکلف به اصلاحات ساختاری نمود اما تا سال ۲۰۱۷ و با روی کار آمدن دولت ترامپ این امر عملیاتی نشد. پردو تصمیم گرفت با توجه اهمیت راهبردی مدیریت واحد تولید و بازرگانی، با تشکیل هشتمین معاونت ذیل وزارت کشاورزی و سومین معاونت درگیر با بازرگانی کشاورزی به این مهم جامه عمل بپوشاند. قرار است سازمان خدمات خارجی کشاورزی (Farm Service Agency ) از این پس ذیل معاونت جدید معاونت امور تجارت خارجی کشاورزی فعالیت نماید.

اما در آخر باید به این نکته اشاره کرد که در کشورهای کمتر توسعه یافته مانند ایران، سیاستگذاران در دولت و یا پارلمان به دلایل گوناگون خود را وام دار تولید بخصوص بخش کشاورزی نمی دانند. لذا تلاش هایشان نیز در حوزه تغییر ساختارهای اجرایی کشور در جهت تسهیل فرایند واردات محصول نهایی و اساسی متمرکز است و نه رونق تولید.

بر خلاف اقدام اخیر کنگره آمریکا و دولت این کشور در جهت تقویت مدیریت واحد تولید و بازرگانی، در ایران مسئولین به جای اصلاح فرایندها و رفع موانع تولید و صادرات به دنبال تفکیک مسئولیت ها حرکت می کنند که این یعنی چراغ سبز به نابسامانی های بیشتر. در آمریکا دولتمردان خود را موظف به پاسخگویی به تولیدکنندگان میدانند و این اصل به درستی درک شده است که بدون حمایت واقعی از تولید بخصوص بخش کشاورزی، امنیت غذایی پایدار بر پایه تولید داخلی حاصل نشده و شغل و منافع شده در زنجیره ارزش تولید کشاورزی نیز برای مردم آن کشور فراهم نخواهد شد.

امید پیرهادی مسئول کارگروه مطالعات کشاورزی و امنیت غذایی