شتر، موجود بی‌رقیب در بیابان + عکس

در همین راستا سایت سازمان کوثر به نقل از فائو نوشت: جستجوی غذا، جذابیت اغوا‌کننده شهرنشینی و شیوه ساکن و بی‌تحرک زندگی باعث می‌شود مردم پرورش شتر را رها کرده، به شیوه‌های راحت‌تر زندگی روی بیاورند. البته این شرایط تا زمان قحطی ادامه دارد، اما وقتی این نحوه راحت‌تر زندگی و حجم معامله سریع محصولات و حیواناتی که غذای ما هستند، از بین بروند، هزاران نفر از مردم هم از گرسنگی می‌میرند.

این به دلیل مقاومت شتر در برابر خشکسالی است. برای مثال در سال ۱۹۷۳، طی یکی از بدترین خشکسالیهای ۵۰ سال اخیر، شترها کمترین عذاب را کشیدند. سرشماری FAO در نیجریه نشان داد ۱۰۰ درصد گاوها، ۵۰ درصد گوسفندان و بزها، و فقط ۲۰ درصد شترها از بین رفتند.

* لزوم رویکردهای نوین پرورش

پرورش سنتی شتر هیچ آینده‌ای ندارد. دامداری شتر باید متحول شود و پرورش آن باید نه‌تنها از نظر اجتماعی مورد قبول قرار گیرد، بلکه از نظر اقتصادی هم قابل اجرا باشد. مانند ارزشهای فرهنگی قدیمی، نقش سنتی شتر نیز در حال ناپدید شدن است و باید شیوه‌های جدید و پیشرفته پرورش شتر را به‌کار ببریم تا بتوانیم از توانایی طبیعی شتر در تولید شیر، گوشت، پشم، پوست، چرم و انرژی در مناطقی استفاده کنیم که سایر حیوانات نمی‌توانند تولید کنند یا به‌سختی این کار را می‌کنند. با دامپروری بهتر تولید شیر و گوشت را می‌توان افزایش داد. در این راستا تولیدمثل برنامه‌ریزی شده، افزایش مقدار غذا، استفاده بهتر از غذا و یک برنامه سلامتی خوب به اندازه، دانستن فیزیولوژی تولیدمثل، شناخت معده و روده و بیماریهای آن و مطالعه غدد درون‌ریز اهمیت دارد.

اغلب همکاری چندانی بین یک دانشمند جانورشناس و یک گیاه‌شناس وجود ندارد که سعی کنند با هم به هدف مشترک «بهبود علوفه برای پیشرفت دامپروری و تأمین غذای انسان» برسند. تکنولوژی مدرن و تغییر جوامع می‌تواند به پرورش شتر به‌عنوان یک منبع غذایی در مناطق دچار کمبود آب و علوفه کمک کند.

پرورش شتر نباید متوقف شود؛ چون تنها راه استفاده از مناطق وسیع بیابانی است. با اینکه پرورش شتر بخاطر سرعت و مقدار کم تولیدمثل آن، ریسک بالایی دارد، ولی تنها راه دفاعی در مقابل مرگ و میر ناشی از دوره‌های دائمی خشکسالی است.

رابطه مستقیمی بین عادات فرهنگی انسان و پرورش شتر وجود دارد. برای مثال زندگی چادرنشینی در صحرا نتیجه نیاز به جستجو برای چراگاه است. با کاهش این سبک زندگی، ساختار اجتماعی جامعه چادرنشین نیز در حال تغییر است.در روش سنتی پرورش شتر، کل جامعه در فصل سرد کنار هم هستند، البته زمان زیادی صرف کمک به جفت‌گیری و زایمان شترها می‌شود. این زمانی است که گوشت و شیر فراوان و دسترسی به آب و چراگاه برای حیوانات آسان است. در فصل گرم، خانواده‌ها بر اساس مسئولیتهایشان در قبال شترها پراکنده می‌شوند. تقریباً به همه افراد توانای خانواده از هفت ساله‌ها تا سالخوردگان برای جستجوی چراگاه نیاز است. بنابراین جوامع روستایی از مزایای اجتماعی محرومند و استاندارد زندگی‌شان بسیار پایین است.

*روشهای تغذیه شترها

می‌توان از سه شیوه برای نگهداری و غذا دادن به شترها استفاده کرد:

۱) شیوه قدیمی گشتن مسافتهای طولانی به‌دنبال غذا؛البته شیوه غذا خوردن شتر کاملاً با گوسفند و بز، و همچنین گاو متفاوت است؛ شترها هیچوقت در چرا زیاده‌روی نمی‌کنند. آنها دائم در حرکتند و از هر گیاه مقدار کمی برمی‌دارند؛ برعکسِ گوسفندان و بزها که تا ریشه گیاه را می‌خورند و بزها اغلب برای خوردن از درختان بالا می‌روند. به همین دلیل به‌علت چرای گوسفندان و بزها، هیچ اثری از علفها و سبزه‌ها باقی نمی‌ماند. در مقابل حتی در مناطقی که از نظر پوشش گیاهی فقیرند، شترها همه گیاهان را نمی‌خورند. نکته دیگر اینکه دامپروری مختلط در مناطق سنتی پرورش شتر عملاً غیرممکن است، چون پوشش گیاهی مناطق مطلوب پرورش شتر نه‌تنها پراکنده و نامنظم است، بلکه اغلب مورد پسند سایر حیوانات هم نیست؛ این مناطق مناسب کشاورزی نیستند.

چرای شترها را می‌توان با اضافه کردن گیاهان به چراگاهها، پُرفایده‌تر کرد. این کار را می‌توان با نگهداری گوسفندان یا بزها در کنار شترها انجام داد تا تولید افزایش یابد، هرچند شترها برخی گیاهان را ترجیح می دهند. شترها نیازهای غذایی کمی دارند. شترها حتی گیاهان خاردار را دوست دارند و می‌خورند. آنها روزانه هشت تا دوازده کیلوگرم مواد خشک می‌خورند، یا حدود ۳۰ تا ۴۰ کیلوگرم علف تازه محتوی ۸۰ درصد آب؛ البته غذای روزانه شتر به‌صورت معمول پنج تا ۱۰ کیلوگرم غذای تازه و پنج تا ۱۰ کیلوگرم مواد خشک است. مقداری که غالباً می‌خورند، ۶ تا هفت کیلوگرم مواد خشک در روز است. شترها می‌توانند ماهها با خوردن روزانه تنها ۵ کیلوگرم علوفه خشک زندگی کنند. حداقل سهمیه ثبت شده آنها ۲ کیلوگرم در روز است.

آب هم بخش اساسی رژیم غذایی حیوان است؛ شتر می‌تواند مدتهای طولانی بدون آب سر کند و بعد در زمان کوتاهی آب از دست رفته را جبران نماید. آب مورد نیاز هم توسط شرایط اقلیمی و هم توسط غذا تأمین می‌شود. در پاییز هنگام چرا شترها به ۱٫۲ تا ۴ لیتر آب در روز نیاز دارند. این مقدار در بهار به ۱۳ لیتر می‌رسد. در الجزیره جنوبی، مطالعات نشان داد در فصل تابستان، خوردن بوته‌های همیشه سبز ۱۵ تا ۲۰ لیتر از آب روزانه را تأمین می‌کند. حتی با غذای خشک، کاه و غذاهای فشرده، شتر تا ۱۰ روز یا بیشتر تحت تأثیر کمبود آب قرار نمی‌گیرد. از مهرماه تا اردیبهشت، آن‌قدر مایع در پوشش گیاهی وجود دارد که شتر خیلی نیازی به آب آشامیدنی پیدا نمی‌کند.

مکانیزمهایی که به شتر توانایی زندگی بدون آب به مدت طولانی را می‌دهند، باعث می‌شوند این حیوان آب بسیار کمی از دست بدهد و استقامت بالایی در برابر تشنگی داشته باشد. منابع آب باید به‌سادگی در دسترس باشند، چون یک گله شتر در زمان کوتاه به آب زیادی نیاز دارند، آن‌قدر که با سطل آب کشیدن از چاه برایشان کافی نیست. همچنین آب عنصری حیاتی برای حیوانات شیرده است، هم برای نوشیدن و هم برای رشد پوشش گیاهی و تأمین غذای‌ آنها. گوسفندان و گاوها برای شیردهی کافی باید آزادانه آب در اختیار داشته باشند، چرا که نیاز بیشتری به آب دارند. آب گرچه برای شتر هم لازم است، اما تا هفت روز تشنگی بر تولید شیر تأثیر نمی‌گذارد.

اگر می‌خواهیم گیاهانی را به مناطق چرای شترها اضافه کنیم، باید یک پوشش گیاهی مقاوم در برابر خشکسالی را انتخاب کنیم که به حداقل میزان آب نیاز داشته باشد. در میان همه حیوانات، شتر بیشترین شعاع حرکتی را هنگام چرا دارد. از این نکته می‌توان برای برنامه‌ریزی، بهره‌برداری بهتر از منابع آبی و رشد گیاهان در منطقه کمک گرفت.

۲) در روش دوم غذا دادن به شترها، به آنها اجازه می‌دهند از بقایای محصولات فروشی استفاده کنند. از این روش گاهی استفاده می‌شود ولی روش پرمخاطره‌ای است و امکان برنامه‌ریزی طولانی مدت برای آن وجود ندارد. خشکسالی نه‌تنها محصولات و کِشتها را از بین می‌برد، در تغذیه شترها به این روش هم مشکل ایجاد می‌کند.

۳) روش سوم پرورش و تولیدمثل حیوانات در سیستم اصطبل و آخور است. دو روش قبلی آسانتر و ارزان‌تر هستند. در سیستم اصطبل، عصرها حیوانات را با حصارهای ساده و متحرک مهار می‌کنند. قبل از راه‌اندازی سیستم پرواربندی، باید ذخیره کافی غذایی آنها تضمین شود. البته تنها تأمین غذا برای نگهداری دامها کافی نیست، بلکه تولید را هم باید در نظر گرفت. جدولهای خیلی دقیقی در دسترس پرورش دهندگان گاو و گوسفند قرار دارد که مقدار انرژی هر غذا و مقدار غذای لازم برای هر سن و هر مرحله تولید را مشخص می‌کند. اگر غذای کمی موجود باشد احتمالاً لازم است حیوانات کمتری را تحت پوشش قرار دهیم تا حداکثر تولید را به‌ازای هر حیوان داشته باشیم. این نکته اغلب مورد غفلت قبایل چوپان قرار می‌گیرد و چرای بیش از حد باعث آسیبهای شدیدی به پوشش گیاهی و حیوانات کوچکتر و ضعیفتر می‌شود.

با کشت گیاهان مقاوم و مغذی مثل “Atriplex” که قابلیت برداشت هم دارند می‌توان شترها را در مناطق بسته هم نگه داشت. وقتی شترها در یک منطقه نسبتاً کوچک محدود می‌شوند، هیچ مشکلی در باروری و تولید آنها پیش نمی‌آید. در حال حاضر تحقیقات روی کشت گیاهان، ارتباطی بین لذیذ بودن گیاهان، قابلیت هضم آنها و مصرفشان توسط حیوان نشان نمی‌دهد. در یک فضای محصور، تنها یک سایبان برای نگهداری شترها کافی است. این شیوه نگهداری شترها به انسان امکان بهره‌برداری از مزایای یکجانشینی را می‌دهد؛ مزایایی مانند تحصیلات و خدمات بهداشتی، و علاوه بر اینها به بهبود بیشتر رشد و تولید شترها کمک می‌کند. با استفاده بهتر از چمنزارها، مراتع حاصلخیز و تولید علوفه و همچنین بهبود ظرفیت تولید حیوانات، می‌توان پروتئین حیوانی بهتری به‌دست آورد.

* نکاتی درباره مدیریت تکثیر و تولیدمثل

تولیدمثل شترها به روش محلی، ریسک بالایی دارد، چون سرعت و مقدار تولیدمثل آنها پایین است. شترهای در حالت عادی اولین بار در ۶ سالگی زایمان می‌کنند و بعد فقط هر دو سال یک‌بار. ایجاد یک گله چندان گران نیست، ولی کاری طولانی‌مدت است؛ گرچه این مشکل را می‌توان با تکنیکهای باروری حل کرد. فاصله زمانی بین دو زایمان را می‌توان به ۱۸ ماه کاهش داد – مانند گاو. کوتاه شدن فاصله بین زایمانها را می‌توان با جدا کردن زودهنگام بچه‌شترها از مادرشان و دوشیدن شیر مادران انجام داد – مانند آنچه در گاوها دیده می‌شود.

بچه‌شترها می‌توانند در یک ماهگی به چرا بروند. در این شرایط مشکل شتر ماده، شیر ندادن در غیاب بچه شتر است. این مشکل در گاو عربی هم وجود دارد، ولی قابل حل است. دو بار در روز شیردهی احتمالاٌ به شتر کمک می‌کند محبتش را به شیردوش منتقل کند؛ در این میان شترهای دوکوهانه را بدون این مشکلات می‌دوشند.

هزاران سال قبل پرورش و تکثیر حیوانات به‌عنوان یک هنر آغاز شد. در میان قبایل پرورش‌دهنده شتر، بهترین شتر نر را به‌عنوان بارورکننده انتخاب می‌کردند؛ سایر نرها یا عقیم می‌شدند یا جدا از ماده‌ها نگه داشته می‌شدند، هرچند انتخاب شتر نر براساس ویژگیهای تولیدمثلی آنها صورت نمی‌گرفت. پیشرفت دامداری در درجه اول به توانایی پرورش‌دهنده در انتخاب حیوانات گله‌اش بستگی دارد؛ این گزینش باید شامل حیواناتی باشد که ویژگیهای ارثی آنها شرایط گله را بهبود بخشد. البته در این راستا تنها انتخاب ژنتیکی برای تولید کافی نیست؛ هنگام تشکیل یک گله باید رام بودن و خلق و خوی حیوانات را هم در نظر گرفت. گلچین کردن شترهای ماده هم برای بهبود گله اهمیت دارد. این انتخاب به در اختیار داشتن حیوانات جوانتر و بهتر بستگی دارد. در انتخاب حیوانات برای تولیدمثل، تحصیلات و آموزش جوامع روستایی (در حال حاضر نیمه‌روستایی) لازم است.

پرورش گوسفند، بز و حتی گاو را می‌توان همراه با پرورش شتر انجام داد. با این کار هم از مزایای حیوانات زودبازدهی استفاده می‌کنیم که در برابر خشکسالی آسیب‌پذیر هستند و هم حیواناتی که رشد آهسته‌تری دارند، ولی حتی در شرایط خشکسالی شدید هم به تولید غذا برای انسان ادامه می‌دهند.

برای مدیریت بهتر، داشتن سوابق عملکردی شترهای نر و ماده، هر دو ضروری است. باید نوع بدن، سرعت رشد، شکل پستان، میزان تولید شیر و شرایط باروری آنها ثبت شود. بزرگترین مشکل در بهبود باروری، فاصله طولانی بین آزمایش بچه‌هاست. برای رسیدن به استانداردهای فعلی، یک شتر ماده باید در پنج سالگی بالغ شود، یک سال باردار باشد و بعد یک سال بیشتر شیردهی داشته باشد؛ این زمان برای یک شتر ماده حداقل هفت سال است. آماده کردن یک شتر نر برای باروری هم تقریباً همین اندازه طول می‌کشد. بنابراین موارد زیر اهمیت دارند:

۱) بلوغ جنسی زودتر؛ که با بهبود تغذیه و مدیریت برخی فاکتورها می‌توان به این هدف رسید.

۲) استفاده از تلقیح یا باروری مصنوعی و بانکهای اسپرم در ایستگاههای مرکزی

۳)کاهش فواصل بین زایمانها.

تنها زمانی می‌توان به تمام این اهداف رسید که مشاوران آزادانه بتوانند در میان اکثر قبایل چادرنشین فعالیت کنند. محل زندگی و تغذیه بهتر تا حد زیادی سرعت رشد گله را بالا می‌برد. سرعت رشد بچه‌شترهای جوان در فصل مرطوب نسبت به فصل خشک بسیار بیشتر است. خود گرما تأثیر منفی بر رشد ندارد، اما بر کیفیت علوفه تأثیر دارد. مکانیزمهای کنترل کننده شیردهی با محدودیتهای تغذیه‌ای و محیطی تولید شیر مقابله می‌کنند. در مناطق گرم که علوفه ضعیف دارند، تعادل را با محدود کردن تولید شیر گوسفندان و گاوها به‌دست می‌آورند.

در شترها احتمالاً برای تضمین بقای گونه‌ها با ادامه شیردهی توازن ایجاد می‌کنند. بره‌های جوان باید در گرما آب بنوشند، ولی بچه‌شترهای جوان به اندازه کافی از شیر مادرشان آب به‌دست می‌آورند. این مزیت ژنتیکی بسیار مهم است و هنگام انتخاب حیوانات برای تولید شیر باید در نظر گرفته شود.

بنابراین در گزینه سوم مدیریت – یعنی تغذیه از آخور – رشد گونه‌های گیاهی، انتخاب دامهای بارور و تحصیلات و آموزش، بهترین فرصت را برای بهبود تولید در شترها در اختیار ما قرار می‌دهند. نگهداری فشرده و متمرکز شترها خطر فرار آنها را نیز کاهش می‌دهد. برخی شترها برای بازگشت به محل تولد خود فرار می‌کنند؛ حتی گاهی پس از گذشت سالها و از صدها کیلومتر دورتر.

مزیت دیگر نگهداری شترها در اصطبل این است که خیلی راحت‌تر می‌توان از بیماریها جلوگیری و آنها را کنترل کرد و به این ترتیب بازدهی را افزایش داد. بیماریهای داخلی و خارجی باعث مرگ و میر زیادی بین بچه‌شترهای جوان می‌شود؛ همچنین بیماریها از مهمترین دلایل سقط جنین در شترها و کاهش تولید شیر و گوشت هستند. حیوانات سالم و بدون انگل حتی بهتر غذا می‌خورند.

* جمع‌بندی

از آنچه تا به حال در این بخش گفتیم مشخص می‌شود دلیل اصلی کاهش روزافزون چوپانی شتر، زمان زیاد مورد نیاز برای ایجاد یک گله و پیشرفت آهسته گله است.

چرای کنترل شده شترها یا تغذیه آنها از آخور، هر دو باعث بهبود شرایط نگهداری، تغذیه، انتخاب و کنترل انگلها و بیماریها در این حیوانات است. تمام این عوامل ارزش شتر را بالا می‌برد و روند توقف دامداری شتر و پرداختن به محصولات مصرفی و پرورش گوسفند را برعکس می‌کند.

قیمت شترها با گاو قابل مقایسه است، گرچه کمیابی شترها این قیمت را کمی بالا می‌برد. هزینه نگهداری مستقیم شترها بسیار کمتر از گاوهاست، چون با علوفه‌های بی‌کیفیت هم سر می‌کنند. هرچند در شرایط مساعد، گاوها را ترجیح می‌دهند، چون شترها سرعت بلوغ کمتری دارند.

مسلماً در مناطقی که آب و غذا به اندازه کافی در دسترس هستند، گاوها سود بیشتری دارند، ولی هیچ مطالعه مقایسه‌ای روی تولید گاوها هنگام بی‌کیفیت بودن علوفه یا کمبود آب انجام نشده است. گاوها هنگام خشکسالی به سرعت از بین می‌روند. گوسفندان و بزها هم نسبت به شترها در برابر خشکسالی آسیب‌پذیرتر هستند. نگهداری از شترها در کنار گاوها، گوسفندان و بزها مسلماً مصرف پوشش گیاهی مناطق کم‌آب را افزایش می‌دهد. در حالی که در زمان خشکسالی، وقتی سایر حیوانات را باید ذبح کرد، شترها به تولید شیر و گوشت برای انسان ادامه می‌دهند. این کار از مرگ و میر بالای انسان و از بین رفتن چهار پایان جلوگیری می‌کند.

امکان دارد نگهداری متراکم شترها مشکلاتی در پی داشته باشد. با نظارت دامپزشکی و کشاورزی می‌توان بر عوامل تأثیرگذار بر رشد، سلامتی و تولید این حیوانات غلبه کرد. تحصیلات و آموزش پایه‌های ساخت یک منبع مستقل پروتئین حیوانی برای تغذیه انسان هستند.

—————————————-

منابع:

Bianca, W. Reviews of the progress of dairy science. Section A. Physiology: Cattle in a hot environment. J. Dairy Res. 32: 291–۳۴۵, ۱۹۶۵٫

Cole, D.P. Nomads of the nomads: The Al Murrah Bedouin of the empty quarter. Arlington Heights, Illinois. AHM Publ. Corp. 1975.

Dahl, G. and Hjort, A. Dromedary pastoralism in Africa and Arabia. In: Camels. IFS Symposium. Sudan 447–۴۵۸, ۱۹۷۹٫

Denis, P. Observations sur le compartement du dromadaire. Thesis of Fac. des Sciences de l’Universite de Nancy. 180 pp., 1970.

Evans, J.O. and Powys, J.G. Camel husbandry to increase the productivity of ranchland. In: Camels. IFS Symposium, Sudan. 241–۲۵۰, ۱۹۷۹٫

FAO. Les systèmes pastoraux saheliens. 389 pp., 1977.

Forti, M. Introduction of fodder shrubs and their evaluation for use in semi-arid areas of the North Western Negev. Report. Isr. Nat. Counc. Res. Dev. 1971.

Forti, M., Levy Y., Pedoba, R., Ross, A. and Leibowich, Y. Use of municipal waste in growing industrial and fodder crops in the Negev. Technical Report RDA Ben-Gurion University of the Negev, Israel. 1980.

Gast, M., Mauboisj, L. and Adda, J. Le lait et les produits laitiers en Ahaggar. Centr. Rech. Anthr. Prehist. Ethn. 1969.

Hartley, J.B. Camels in the Horn of Africa. In: Camels. IFS Symposium, Sudan. 109–۱۲۴, ۱۹۷۹٫

Jonas, S. Cattle raising in Palestine. Agricultural History 26: 83–۱۰۳, ۱۹۵۲٫

Knoess, K.H. Assignment report on animal production in the Middle Awash Valley. FAO, Rome, 1976.

Knoess, K.H. Milk production of the dromedary. In: Camels, IFS Symposium, Sudan, 201–۲۱۴, ۱۹۷۹٫

Kuchabaev, K.A., Cherepanova, V.P. and Panomarev, P.P. Feeding, milk productivity and chemical composition of camel milk. VSKKAV 15: 58–۶۲, ۱۹۷۲٫

Macfarlane, W.V. Survival in an arid land. Aust. Nat. His. 29: 18–۲۳, ۱۹۷۷٫

Mares, R.G. Animal husbandry, animal industry and animal disease in the Somaliland Protectorate. Brit. Vet. J. I 110: 411–۴۲۳, ۱۹۵۴, II 110: 470–۴۸۱, ۱۹۵۴٫

May, J.M. The Ecology of Malnutrition in Eastern and Western Africa. Hofner Publ. Co. New York, 1970.

Mustafa, I. and Eldisougi. System of preventive veterinary medicine in the Near East and veterinary education. Vol. II, working papers FAO/WHO, Uppsala, Sweden, 1978.

Pasternak, D. Mechanical harvesting of salt bushes for fodder. In preparation.

Rice, V.A., Andrews, F.N., Warwick, E.J. and Legates, J.E. Breeding and Improvement of Farm Animals. 5th edition. McGraw-Hill Book Co. Inc. New York. 1957.

Richard, D. Dromedary pathology and productions. In: Camels. IFS Symposium, Sudan. 409–۴۳۰, ۱۹۷۹٫

Schmidt-Nielsen, K. Animals and arid conditions: physiological aspects of productivity and management. The future of arid lands. AAAS Washinton, DC. 368–۳۸۲, ۱۹۵۶٫

Schmidt-Nielsen, K. Desert Animals. At the Clarendon Press, Oxford, 1964.

Seaman, J., Holt, J. and Rivers, J. The effects of drought un human nutrition in an Ethiopian province. Int. J. Epidem. 7: 31–۴۰, ۱۹۷۸٫

Squires, V.R. The potential for animal production in the arid zone. Proc. Aust. Soc. Anim. Prod. 12: 75–۸۵, ۱۹۷۸٫

Squires, V.R. Animal production in the arid zone on Australia. World Animal Review 29: 21–۲۸, ۱۹۷۹٫

Stephenson, R.G.A., Hooley, R.D., Findlay, J.K. and Hopkins, P.S. Effects of heat stress on the lactation performance of ewes accustomed to tropical conditions and the total fluid intake of their lambs. Aust. J. Biol. Sci. 33: 449–۴۵۶, ۱۹۸۰٫

Torry, W.I. Substinence ecology among the Gabra: nomads of Kenya/Ethiopia. Frontier. Ph.D. Thesis Columbia University, 455 pp., 1973.

Yagil, R., Sod-Moriah, U.A. and Meyerstein, N. Dehydration and camel blood. I. The life span of the camel erythrocyte. J. Physiol. 226: 298–۳۰۱ ۱۹۷۴٫

http://www.fao.org/docrep/003/X6528E/X6528E08.htm

Yagil, R. and Etzion, Z. Hormonal and behavioral patterns in the male camel (Camelus dromedarius). J. Reprod. Fert. 58: 61–۶۵, ۱۹۸۰٫

Yagil, R. and Etzion, Z. The effect of drought conditions on the quality of camels’ milk. J. Dairy Res. 47: 159–۱۶۶, ۱۹۸۰٫

Yagil, R. and Etzion, Z. Milk yields of camels (Camelus dromedarius) in drought areas. Comp. Biochem. Physiol. 67: 207–۲۰۹, ۱۹۸۰٫