الزام‌های اقتصادی احیای دریاچه ارومیه

رقابت بخش صنعت و کشاورزی

حوضه آبریز دریاچه ارومیه با مساحت ۵۱۹۵۷ کیلومترمربع در بین سه استان آذربایجان شرقی، آذربایجان غربی و کردستان واقع شده است. از آنجایی‌که تنها ۰/۱ درصد از مساحت استان اردبیل و ۰/۰۴درصد از مساحت استان زنجان در حوضه آبریز قرار گرفته‌است، از بررسی این استان‌ها صرف‌نظر می‌شود. در بین استان‌های حوضه آبریز، بیشترین سهم اراضی متعلق به استان آذربایجان غربی با سهم ۴۶/۹ درصد از کل مساحت حوضه آبریز دریاچه ارومیه است. از نظر جمعیت ساکن در حوضه آبریز نیز استان آذربایجان شرقی بیشترین سهم از جمعیت را با ۵۴/۲ درصد به خود اختصاص داده است. هم­چنین حوضه آبریز دریاچه ارومیه از ۲۱ شهرستان تشکیل شده است که از این تعداد ۱۱ شهرستان در آذربایجان شرقی، ۹ شهرستان در آذربایجان غربی و یک شهرستان در کردستان قرار دارند (جدول ۱).

بیشترین مساحت در بین شهرستان­های حوضه آبریز مربوط به ارومیه با حدود ۱۱درصد مساحت کل حوضه آبریز است (۱۸/۲ درصد از کل جمعیت حوضه). هم­چنین بیشترین سهم جمعیتی نیز مربوط به شهرستان تبریز با ۳۲ درصد از کل جمعیت است (۴/۶ درصد از کل مساحت حوضه). به جز شهرستان تبریز در بقیه شهرستان­ها بیش از یک ­سوم از جمعیت در روستاها زندگی می­‌کنند.

تعداد کل شاغلان حوضه آبریز حدود ۱۵۲۸ هزار نفر است که معادل ۷ درصد کل شاغلین کشور است. از بین کل شاغلین ساکن در حوضه  آبریز، حدود ۲۱ درصد در بخش کشاورزی، ۳۱ درصد در بخش صنعت و ۴۸ درصد نیز در بخش خدمات مشغول به کار                                          هستند. در مقایسه با نسبت شاغلین بخش‌های اقتصادی کل کشور  مشخص می­‌شود، سهم هر کدام از بخش­های کشاورزی و صنعت در حوضه آبریز بیش از کل کشور و سهم خدمات کمتر از کل کشور است. با این حال هنوز بیشترین سهم از تولید مربوط به بخش خدمات است.

در استان آذربایجان غربی اهمیت کشاورزی بیشتر از صنعت است و این الگو برای آذربایجان شرقی عوض می­شود. هم­چنین در مقایسه با کل کشور نیز بخش کشاورزی در استان آذربایجان غربی اهمیت بیشتری از کل کشور دارد. در استان آذربایجان شرقی نیز بخش صنعت اهمیت بیشتری نسبت به کل کشور دارد (جدول۲).

فراز و فرود تولید

در این بخش به دلیل این که استان کردستان تنها یک شهرستان در حوضه آبریز دریاچه ارومیه دارد، از بررسی وضعیت این استان چشم‌پوشی شده است. هم‌چنین به دلیل این که در حساب‌های ملی، اطلاعات تولید (ارزش افزوده) در سطح استان وجود دارد و در سطح شهرستان موجود نیست، آمارهای تولید و ارزش افزوده مربوط به کل استان‌های آذربایجان شرقی و غربی است که شامل شهرستان‌های داخل حوضه آبریز و هم‌چنین بیرون از آن است. البته در انتهای این بخش سهم هر یک از استان‌ها از تولید بخش‌های مختلف اقتصادی حوضه آبریز بیان و تحلیل شده که حاصل محاسبه به روش نسبت‌دهی است.

در نمودار (۱)  تولید ناخالص داخلی به قیمت‌های ثابت سال ۱۳۷۶ برای استان‌های آذربایجان غربی و شرقی رسم شده ‌است. در بازه زمانی ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۶ میزان تولید ناخالص داخلی در استان آذربایجان شرقی روند صعودی داشته‌ و افزایش تقریبا ۵۰ درصدی را تجربه کرده‌است، اما از سال ۱۳۸۶به بعد تا سال ۱۳۹۱ روند کاهشی داشته است.

در استان آذربایجان غربی نیز تا سال ۱۳۹۰ تولید ناخالص داخلی روند صعودی را طی کرده است، اما در سال ۱۳۹۱ با کاهش محسوسی مواجه شده است.

در نمودار ۲، سهم ارزش افزوده به تفکیک بخش‌ها در استان‌های آذربایجان غربی و شرقی ترسیم شده است. در استان آذربایجان غربی نسبت به استان آذربایجان شرقی، کشاورزی سهم بیشتری از تولید را به خود اختصاص داده و ۲۳ درصد تولیدات آن وابسته به بخش کشاورزی است. البته از آنجایی که در کل کشور سهم بخش کشاورزی تقریبا ۱۰درصد است (آمار ارزش افزوده سال ۹۱) اهمیت بخش کشاورزی در هر دو استان آذربایجان شرقی و غربی بیش از متوسط کشور است. در استان آذربایجان شرقی بیشترین سهم از تولید را بخش‌های خدمات و صنعت به خود اختصاص داده‌اند (۸۴درصد) و در نتیجه طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۶ این دو بخش با رشدهای بالای خود منجر به رشد تولید شدند. طی سال‌های ۱۳۷۹ تا ۱۳۸۶ رشد متوسط بخش صنایع و معادن ۱۱۸درصد، بخش خدمات۴/۸ درصد و بخش کشاورزی ۳/۱ درصد بوده‌است.

در بازه زمانی ۹۱-۱۳۸۷ اگرچه بخش کشاورزی از رشد بالاتری نسبت به دوره‌های قبل برخوردار بوده‌است (۴/۳ درصد) اما کاهش قابل توجه رشد بخش صنعت استان (بالاخص درسال ۱۳۹۱) که به طور متوسط طی این دوره به ۳/۱- درصد رسید.

همچنین کاهش رشد بخش خدمات (به طور متوسط ۰/۲ درصد) در مجموع منجر به کاهش تولید در استان آذربایجان شرقی شده‌ است.

در استان آذربایجان غربی بیشترین سهم از ارزش افزوده به بخش‌های خدمات و کشاورزی اختصاص دارد و بخش صنایع و معادن بر خلاف آذربایجان شرقی در این استان از سهم کمتری برخوردار است (۱۷ درصد درسال ۹۱).

در این استان نیز در بازه زمانی ۸۶-۱۳۷۹ بخش‌های خدمات و صنعت از رشدهای متوسط بیش از ۵ درصد برخوردار بودند و در همین دوره بخش کشاورزی رشدی در حدود ۲/۸ درصد را داشته‌است. در دوره ۹۱-۱۳۸۷ اگرچه بخش کشاورزی رشد متوسط حدود ۶ درصد را تجربه کرده اما کاهش رشد در بخش‌های خدمات و صنعت (به ترتیب ۳/۵ و ۰/۳- درصد) منجر به کاهش رشد تولید استان شده است.

در نهایت به منظور پیدا کردن فهم بهتری از تولید در حوضه آبریز نیاز است سهم هر یک از استان‌ها را از تولید در حوضه آبریز بررسی کرد. همان‌طور که در ابتدای این بخش نیز بیان شد باتوجه به اینکه استان جزئی‌ترین سطحی است که اطلاعات تولید ناخالص داخلی (ارزش افزوده) برای آن موجود است، لازم است برای محاسبه تولید ناخالص داخلی حوضه آبریز (که شامل سه استان می‌شود) از روش‌ نسبت‌دهی استفاده شود. زیرا برخی از شهرستان‌های هر استان در داخل حوضه آبریز قرار دارند و برخی دیگر بیرون آن هستند که بنابراین در محاسبه میزان تولید حوضه آبریز باید تنها تولید شهرستان‌های داخل حوضه آبریز را لحاظ نمود. به منظور رعایت اختصار از توضیح روش انجام نسبت‌دهی و محاسبات مرتبط صرف‌نظر شده‌است و در ادامه تنها نتایج حاصله بیان می‌شوند.

کل ارزش افزوده ایجادشده در حوضه دریاچه ارومیه در سال ۱۳۹۱ حدود ۳۲۲ هزار میلیارد ریال بوده است که معادل ۴/۴ درصد تولید کل کشور در این سال است. بیشترین سهم مربوط به استان آذربایجان شرقی با ۶۲ درصد است. ارزش افزوده حوضه آبریز در بخش کشاورزی حدود ۴۴ هزار میلیارد ریال، معادل ۵/۶ درصد ارزش افزوده کل بخش کشاورزی در کشور بوده است. ارزش افزوده بخش صنعت و خدمات نیز در حوضه آبریز در سال ۱۳۹۱ به ترتیب برابر ۶۱ و ۲۲۳ هزار میلیارد ریال بوده است که این ارقام به ترتیب معادل ۳/۳ و ۴/۸ درصد ارزش افزوده بخش‌های مشابه در کل کشور می‌باشد. این نسبت‌ها بیانگر اهمیت نسبی بخش کشاورزی در حوضه آبریز است. البته می‌توان این نتیجه را نیز گرفت که بخش صنعت در حوضه آبریز جای رشد زیادی دارد. مقایسه سهم ارزش افزوده استان‌ها در بخش‌های مختلف اقتصادی با سهم اشتغال استان‌ها از اشتغال حوضه (جدول ۳) مشاهده می‌شود که استان آذربایجان شرقی با حدود ۶۵ درصد از اشتغال بخش صنعت حدود ۸۳ درصد از ارزش افزوده بخش صنعت را تولید می‌کند.

هم‌چنین استان آذربایجان غربی با ۳۱/۸ از کل اشتغال بخش صنعت، تنها ۱۵/۶ از ارزش افزوده حوضه را تولید می‌کند. این موضوع نشان می‌دهد بهره‌وری نیروی کار در بخش صنعت استان آذربایجان شرقی بالاتر از استان آذربایجان غربی است. بهره‌وری نیروی‌ کار برای بخش‌های کشاورزی و خدمات در دو استان تفاوت چندانی ندارد.

جای خالی توسعه‌یافتگی صنعت 

در این مقاله با استفاده از داده‌های سرشماری سال ۱۳۹۰ تصویری از ترکیب جمعیتی و اشتغال حوضه آبریز دریاچه ارومیه به تفکیک استان‌های آن ارائه شده که نتایج نشان می‌دهد به جز شهرستان تبریز بخش قابل توجهی از جمعیت سایر شهرستان‌ها در مناطق روستایی زندگی می‌کنند. آمار اشتغال حوضه نشان می‌دهد که بیشترین میزان شاغلین حوضه همانند بقیه کشور در بخش خدمات مشغول به کار هستند ولی اهمیت بخش‌های کشاورزی (علی‌الخصوص در استان آذربایجان غربی) و صنعت (علی‌الخصوص در استان آذربایجان شرقی) در حوضه آبریز بیش از میانگین کل کشور است.

مقایسه ارزش افزوده حوضه آبریز در بخش‌های کشاورزی، صنعت و خدمات با ارزش افزوده کل کشور نشان می‌دهد از نظر میزان تولید ارزش افزوده بخش کشاورزی حوضه آبریز اهمیت نسبی بیشتری دارد. هم‌چنین مقایسه سهم ارزش افزوده و اشتغال استان‌های حوضه آبریز در بخش‌های اقتصادی نشان می‌دهد بهره‌وری نیروی کار در بخش صنعت در استان آذربایجان شرقی به طور نسبی بیشتر از استان آذربایجان غربی است.

باتوجه به اهمیت بخش کشاورزی در حوضه آبریز ارومیه، و سهم بالای کشاورزی در مصرف آب، سیاست‌های پیشنهادی برای احیای دریاچه باید کاهش بخش کشاورزی در قبال توسعه سایر بخش‌ها را مدنظر قرار دهد. وضعیت آذربایجان شرقی و توسعه‌یافتگی نسبی صنعت در این استان، نشانگر ممکن بودن توسعه صنعت و کاهش اهمیت بخش کشاورزی در استان آذربایجان غربی است. البته بخش اصلی جذب کننده‌ نیروی کار مازاد کشاورزی، خدمات خواهد بود. البته برای رسیدن به این مهم لازم است به تعریف حقوق آب و ارزش‌گذاری بازاری آن پرداخت. سیاست‌های مشوق صنعت مادامی که یارانه‌های کشاورزی منطقی نشده‌اند و ارزش‌گذاری نهاده‌های کشاورزی، من‌جمله آب، واقعی نشده است، نمی‌توانند به تنهایی به کاهش فعالیت‌های کشاورزی و در نتیجه کاهش مصرف آب منجر شود.

منابع
۱. سرشماری عمومی نفوس و مسکن ۱۳۹۰
۲. آمارهای حساب‌های ملی – مرکز آمار ایران
۳. سالنامه آماری استانی ۱۳۹۰