نام کاربری یا نشانی ایمیل
رمز عبور
مرا به خاطر بسپار
در کشور ما، عدم تعادل بین عرضه و تقاضا، منابع آب را در وضعيتی بحراني قرار داده است. ازجمله راه هاي ایجاد تعادل در این زمینه، جلوگیري از برداشت هاي بی رویه ی منابع آب، دادن آگاهی به کشاورزان و ذی نفعان، کاهش تصدی گري دولت و انتقال مدیریت آب است. تشکل آب بران در همین راستا به وجود آمده و گسترش یافته¬ است. این تشکل سازمانی برای مدیریت و استفاده ی بهینه از منابع آب با تأکید بر مشارکت کلیه ی گروه های ذی نفع است.
به گزارش اگری پرس يکي از راه‌های توسعه و حرکت جوامع به‌سوی تمدن و رفاه عمومي، استفاده ی بهينه و کارا از منابع طبيعي و خدادادی است. ازجمله منابع بسيار مهم و حياتي که در زندگي روزمره ی انسان نقش اساسی دارد، منابع آبي است. در وضعیت فعلی کشور عدم وجود تعادل بین عرضه و تقاضا، منابع آب را در يك وضعيت بحراني قرار داده است. شواهد نشان می‌دهد که از آب موجود چه در بخش آب های سطحي و چه در بخش آبهای زيرزميني بهره برداری مناسب صورت نمي گيرد. رشد روزافزون جمعیت و گسترش صنایع و به‌تبع آن، افزایش تقاضاي آب در بخشهاي شرب، کشاورزي و صنعت، بروز پدیدههایی نظیر خشک‌سالی و تغییرات شدید آب و هوایی و کاهش میزان آب در دسترس، باعث بهره برداري بی رویه از منابع آب و بروز خطرهایی نظیر کاهش کمی و کیفی منابع آب، افزایش هزینه هاي بهره برداري از چاه ها و سایر منابع آبی، نشست زمین و سفرههای آب زیرزمینی را در برداشته است. مجموع مسائل مذکور، توجه بيشتر بهره برداران و دستگاههای متولي آب به‌ویژه آب کشاورزی را به مديريت مناسب منابع آب، معطوف داشته است. با توجه به وضع موجود ازآنجاکه بخش کشاورزی سهم قابل‌توجهی در مصرف آب دارد، بيش از هر زمان دیگر مشارکت و حضور مستقيم کشاورزان در بهرهبرداری، تصمیمگیری و مديريت، طراحي و ارزشيابي برنامه‌های مرتبط با منابع آب ضروری به نظر می‌رسد.
اهمیت مشارکت کشاورزان در بهره برداری از منابع آب
افزایش تقاضاي آب در بخش کشاورزي ایجاب میکند که در راستاي امنیت غذایی و کاهش بحران کمبود آب، تفکر برنامهریزي در مدیریت بهینه مصرف آب، به‌صورت سازوکارهاي جامع و یکپارچه درآید و همهی بهرهبرداران آب در آن مشارکت داشته باشند. در همین راستا یکی از راههاي جلوگیري از برداشت هاي بی رویه ی منابع آب، دادن آگاهی به کشاورزان و ذینفعان، کاهش تصدیگري دولت و انتقال مدیریت آب است، زیرا باوجود تعداد زیاد روستاها و پراکندگی باغات و مزارع کشاورزی در سطح کشور، دولت به‌تنهایی نمی‌تواند به توسعه ی اقتصادی-اجتماعی روستاها کمک کند و بر رفع تمامی نیاز آنها جامعهی عمل بپوشاند؛ بنابراین دولت میتواند با واگذاری تصدی فعالیتهای غیر حاکمیتی به کشاورزان، ازجمله امور آب و اجتناب از این فعالیت‌ها، بهطور طبیعی به ارتقاء مقبولیت اجتماعی طرحهای پیشنهادی در این زمینه و پرهیز از تغییرات احتمالی یا رها کردن این طرحها توسط کشاورزان و روستاییان، بپردازد. امروزه انتقال مدیریت آبیاري به کشاورزان یکی از مباحث مهم و ضروري براي برنامهریزان مسائل آبیاري در سطح جهان است و انتقال مدیریت آبیاري یا مدیریت مشارکتی آبیاري به یک راهکار شایع در جهان تبدیل‌شده است. در تعریف مدیریت مشارکت آبیاری میتوان گفت: مدیریت مشارکتی آبیاری به مشارکت بهرهبرداران در کلیهی سطوح مدیریت سامانههای آبیاری اطلاق میشود. این نوع مدیریت تنها زمانی کارایی دارد که بهرهبرداران در برنامه ریزی و مدیریت نظامهای آبیاری، مشارکت مؤثر داشته باشند.
معرفی تشکل آب بران
تشکل هاي آب بران به‌عنوان یکی از روش هاي مدیریت مشارکتی، راه خوبی براي حذف مشکلات شبکه هاي آبیاري و زهکشی و مدیریت مصرف آب است. تشکلهای آب بران، به مثابه یکی از ابزارهای این نوع مدیریت، عبارت است از تشکیلاتی محلی که هدف آنها بهبود راندمان در مصرف آب کشاورزی با افزایش دانش، نگرش و مهارت کشاورزان است. در تعریفی دیگر، تشکل آببران عبارت است از سازمانی برای مدیریت و استفادهی بهینه از آب با تأکید بر مشارکت کلیه ی گروه های ذینفع که وظیفه ی آن تغییر روش «بالا به پایین» دولتی و سازمانی به رهیافت مدیریت مشارکتی آب است، رهیافتی که بر اساس آن، کشاورزان در مورد نظام آبیاری خودشان آگاهی لازم را کسب میکنند، در این رابطه تصمیم میگیرند و تصمیمات خود را اجرایی میکنند. به‌طورمعمول، تشکلهای آببران هر دو عملیات «مدیریتی» و «اجرایی» را بعد از واگذاری مسئولیت توسط دولت، به دست میگیرند. منظور از «مدیریت» بسیج امور، اجرای سیاستها، انتخاب کارکنان و نظارت بر حوزهی مدیریتی و کلیدی و منظور از «اجرا» بسیج منابع و کارکنان برای توزیع خدمات است که توسط امور مدیریتی برنامهریزی میشود. با ایجاد تشکل آببران، در چهار بعد میتوان مشارکت کشاورزان را جلب کرد. این ابعاد عبارت‌اند از:
تجارب تشكيل تشكل هاي آب بران در كشورهايي چون پاكستان، نيجريه و… نشان ميدهد قالب مرزبندی‌های تشكلهاي آب بران، بر مبناي مرزبندي آب‌شناختی بوده و باهدف تقسيم مسئوليتهاي راهبري و مديريت و به وجود آوردن همبستگي بين آببران، سازمان‌دهی گرديده است. درواقع تشکل آب بران در بین آبادی های هم آب، جهت افزایش مشارکت و بهره وری و کاهش ناسازگاری منابع آب تشکیل میشود و آبادي هاي هم آب شامل روستاهايي هستند كه علاوه بر مجاورت جغرافيايي، ذينفع بخشي از شبكه آبياري و زهكشي هستند و امكان بهرهبرداری مستقل در آنها وجود داشته و در فازهاي اجرايي مستقل قرارگرفته‌اند. درواقع اين آبادي ها، يا داراي کانال‌های درجه۲ مشترك و يا درجه ۳ مشترك و يا هر دو می‌باشند.
همان‌گونه که بیان شد تشکل آببران در کاهش ناسازگاریهای حوزه منابع آب مؤثر هستند. این ناسازگاریها را میتوان به‌صورت زیر دسته بندی کرد:
در رابطه با تشکیل تشکل آببران، کمیته ملی آبیاري و زهکشی ایران با درك عمیق از فواید این تشکل، همواره موضوع ایجاد تشکلهاي آببران را به‌عنوان یکی از مؤثرترین گزینه هاي حذف مشکلات بیشمار شبکههای آبیاري و زهکشی کشور موردتوجه خاص قرار داده است.
تشکل آب بران در قانون
توجه به اهمیت مدیریت مشارکتی آبیاری و ضرورت بهبود نظام بهره برداری و نگهداری از شبکه های آبیاری و زهکشی و افزایش بهره وری از منابع آب‌وخاک در قانون پنجساله دوم توسعهی کشور (۱۳۷۸-۱۳۷۴) مدنظر قرارگرفته است، بهگونهای که علاوه بر تأکید بر توجه به مسائل آبخیزداری و زیستمحیطی، موضوع «توسعهی مشارکت کشاورزان، شرکتهای بهرهبرداری و تشکلهای محلی و استانداردهای مصرف آب کشاورزی» نیز در این قانون تکلیف گردیده است. همچنین در ماده ۵ آیین‌نامه اجرایی بهینه‌سازی مصرف آب کشاورزی مصوب هیئت‌وزیران (۱۳۷۵) آمده است: به‌منظور تحقق اهداف این آیین‌نامه و در راستای سیاستهای دولت و برای فراهم آوردن شرایط لازم برای بهره‌وری بهتر از منابع آب و جلب مشارکت بهرهبرداران، وزارت کشاورزی مکلف است ظرف حداکثر دو سال پس از تاریخ تصویب این آیین‌نامه، نسبت به ایجاد و سازمان‌دهی تشکلهای قانونی مناسب در اراضی تحت پوشش شبکههای آبیاری موضع این آیین‌نامه، نظیر شرکتهای تعاونی، کشت و صنعت تجارتی، انجمنهای بهرهبرداری و تشکلهای کشاورزی… اقدام کند».
چالشهای تشکل آب بران
از چالش های اساسی حفاظت از منابع آب، فقدان پیوند بین سیاستهای مدیریتی و اجرایی با عرصه‌های کشاورزی در کشور است. تنظیم تفاهم‌نامه‌های همکاری دولت (وزارت نیرو و جهاد کشاورزی) با تشکلهای کشاورزان (آب بران) و پیادهسازی آنها در عرصه، کمک شگرفی به اجرایی کردن برنامه های حفاظت از منابع آب می کند. اما چالش جدی در این زمینه این است که اندیشه و تفکر مشارکت در این تشکلها در سطحی بسیار ایده آلیستی و ایدئولوژیکی باقی‌مانده است و در عمل فاقد ابزارهاي تحلیلی، روشهاي عملی و چارچوب تئوریکی کافی بوده است. از دیگر چالشهای موجود در کشور در زمینهی مشارکت مردمی (کشاورزان) در مدیریت آب این است که قانونهایی که براي ایجاد تشکیلات وابسته به دولت براي مدیریت کشاورزي به تصویب رسیده است، اغلب در عمل موفق نبوده است.
نتیجه گیری
آنچه در مورد تشکل آب بران میتوان به آن اشاره کرد این است که در صورت تشکیل، حمایت و فراگیر شدن این تشکلها در سطح کشور و درصورتی که فرآيند تشكيل تشكل هاي آب بران و همچنين واگذاري مسئوليت ها و وظايف مديريت آبياري به آنها، بهطور صحيح و از طريق مطالعات اجتماعي، مشاركتي و ميداني مناسب انجام پذيرد، این تشکل ها نقش كليدي در توسعه پايدار و مديريت بهينه مصرف آب كشاورزي خواهند داشت. در اين راستا توانمندسازي و مشاركت ذينفعان در مراحل مختلف تصميم گيري، برنامه ريزي و اجرا ضرورتي است. حمایت از تشکیل صحیح تشکل آببران موجب دستیابی به نتایجی چون کاهش بار مالی دولت، افزایش راندمان کاربرد آب، ارتقاء عملکرد در سامانهی آبیاري و کاهش تعداد مستخدمان دولت در مدیریت آبیاري و… خواهد شد.
علیرضا رحیمی/ کارشناس ارشد مهندسی کشاورزی- توسعه کشاورزی دانشگاه تهران.
منابع
دیدگاه بسته شده است.