به گزارش اگری پرس به نقل از عیارآنلاین، رشد و بهره وری گیاه در سیستمهای کشت دیم مبتنی بر بارندگی بوده و آبیاری در آن صورت نمی گیرد، لذا از این منظر کشت دیم برای کشور ما یک مزیت مهم محسوب میشود، چراکه آبهای تجدیدپذیر[۱] بخش کمی از آبهای سالانه کشور را تشکیل میدهد و عمده منابع آبی کشور آبهای تجدیدناپذیر[۲] بوده (نزدیک به ۷۰۰%) و از طریق تبخیر و تعرق از دسترس خارج میشود.
توسعه کشت دیم علاوه بر افزایش ظرفیت‌های تولید غذا در کشور، میتواند در مدیریت آبهای تجدیدناپذیر در راستای کاهش میزان تبخیر و تعرق و افزایش نفوذ آن به سفره‌های زیرزمینی موثر واقع شود. با این وجود، سیستم کشت دیم دارای برخی ملاحظات خاصی بوده و برای تولید مطلوب در آن نیازمند برخی اقدامات بهنژادی و بهزراعی ویژه‌ای هستیم. در این مجال مختصراً به برخی اقدامات ضروری بهزراعی در کشت دیم پرداخته میشود.
به طور کلی، کمبود رطوبت و بعضاً فقر غذایی خاک از جمله مهمترین محدودیتهای موجود در کشت دیم محسوب میشود که میزان بهرهوری را تحت تاثیر قرار میدهد. سیستمهایی که بتواند با آسانترین و ارزانترین روشهای به زراعی در افزایش رطوبت خاک، نگهداری و تحویل مناسب رطوبت به گیاه، افزایش مواد غذایی آلی خاک و همچنین بهبود بافت خاکی موثر باشد بسیار ارزشمند خواهد بود و میتواند افزایش بهره وری و پایداری تولید را در کشت دیم به دنبال داشته باشند. سیستم های کشاورزی حفاظتی از جمله سیستمهایی است که دارای تاثیرات مطلوبی در اراضی کشت دیم بوده و امروزه استفاده از آن در سطح دنیا در حال گسترش است.
اما متاسفانه در کشور ما در رابطه با توسعه سیستمهای کشاورزی حفاظتی اقدامات عملی چندان رضایت بخشی صورت نگرفته است. در صورت پیاده سازی موفق این سیستمها در اراضی کشت دیم، میتوان محدودیتهای عمومی کشت دیم را مدیریت و برطرف کرد. هرچند سیستمهای کشاورزی حفاظتی مختص اراضی کشت دیم نبوده و در کشت آبی نیز مورد استفاده قرار میگیرد اما تاثیر آن در اراضی کشت دیم میتواند بسیار چشمگیرتر باشد. به طور کلی سیستمهای کشاورزی حفاظتی بر سه اصل کمخاکورزی یا بیخاکورزی، حفظ پوشش گیاهی در سطح خاک و رعایت تناوب زراعی استوار است. در این نوشتار به طور اجمالی به تاثیرات هر یک از اصول سه گانه کشاورزی حفاظتی پرداخته میشود.
- کمخاکورزی یا بیخاکورزی:
به طور کلی در سیستم کشت دیم هر نوع تکنیکی که بتواند ضمن ایجاد بستر مناسب برای رشد گیاه، به حفظ منابع خاک، آب و انرژی کمک کند مورد توجه قرار میگیرد. در بین روشهای مختلف خاکورزی، عملیات‌های خاکورزی حفاظتی که متشکل از دامنه وسیعی از خاکورزی‌هایِ حداقل میباشد، به طور وسیع توسعه یافته است.
در سیستم کشاورزی مرسوم در کشور، به طور عمده از ادوات خاکورزی سنگین مانند گاوآهن برگرداندار استفاده میشود. این ادوات سنگین، خاک زراعی را بیش از حد برهم زده و تاثیرات نامطلوبی در سطح خاک برجای می‌گذارد. از جمله تاثیرات نامطلوب آن میتوان به هدررفت رطوبت موجود در خاک از طریق افزایش تبخیر اشاره کرد، به همین دلیل میزان رطوبت قابل دسترس برای گیاه زراعی در سیستمهای سنتی کاهش یافته و بهرهوری افت پیدا میکند. شخم‌های بی‌رویه با استفاده از این ادوات سنگین که مکرراً در خاک زراعی تکرار میشود، در بلندمدت اثرات نامطلوبی بر جای گذاشته و باعث میشود بخش عمدهای از زمینهای حاصلخیز به زمینهای لمیزرع تبدیل و از گردونه کشاورزی خارج شود. فرسایش خاک، افزایش سرعت تجزیه مواد آلی خاک، بالابودن هزینه‌های کشت، پایین بودن راندمان انرژی، زمانبر بودن عملیات کشت و افزایش انتشار گازهای گلخانهای در اثر استفاده بی‌رویه از ماشین‌آلات از جمله معایب خاکورزیهای مرسوم میباشد.
کشت محصولات زراعی دیم به شکل کم خاکورزی و یا بی خاکورزی باعث میشود رطوبت حاصل از بارندگی به مدت بیشتری در خاک باقی مانده و تا انتهای مراحل رشدی گیاه، آب مورد نیاز آن تامین شود.
مزیت دیگر خاکورزی حفاظتی کاهش هزینه های اضافی میباشد. همانطور که بیان شد در سیستمهای مرسومِ خاکورزی، بالا بودن هزینه‌های کشت از جمله مهمترین معایب محسوب میشود. چراکه خاکورزیهای متعدد که به طور زائد انجام میشود علاوه بر تخریب خاک باعث افزایش هزینه‌ها نیز میشود. اما از آنجایی که سیستمهای خاکورزی حفاظتی بر پایه عدم خاکورزی یا کشت مستقیم استوار است لذا در هزینه‌های مربوط به خاکورزی نیز صرفه‌جویی به عمل می‌آید. جلوگیری از فرسایش آبی و بادی خاک، حفظ ساختمان و مواد غذایی خاک و همچنین کاهش زمان عملیات کشت از جمله مزایای دیگر خاکورزی حفاظتی است.
- حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک:
بر اساس تعریف مرکز اطلاعات تکنولوژی حفاظتی (CTIC)، در کشاورزی حفاظتی باید پس از انجام عملیات کاشت، حداقل ۳۰ درصد از سطح خاک با بقایای گیاهی پوشیده شده باشد.
به طور کلی در نواحی نیمهخشک، ذخیره آب در خاک از مسائل اصلی سیستمهای کشت دیم محسوب میشود. ذخیره رطوبت در خاک باید به گونهای باشد که گیاه دچار تنش خشکی شدید نشده و تولید مناسبی داشته باشد. علاوه بر خاکورزی حداقل (که در مطالب فوقالذکر به آن اشاره شد)، حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک نیز میتواند در افزایش و ماندگاری رطوبت در خاک بسیار موثر باشد. مطالعات نشان داده است که بقایای گیاهی در یک محیط اشباع از بخار آب میتواند ۸۰ تا ۹۰ درصد وزن خود آب جذب نماید، در صورتی که تحت همان شرایط مواد رسی خاک، فقط ۱۵ تا ۲۰ درصد آب جذب میکند. بنابراین باقی نگه داشتن بقایای گیاهی در سطح خاک موجب فراهم آوردن محیطی مناسب برای نفوذ آب در خاک شده و کاهش تبخیر از سطح خاک را موجب میشود و همچنین با به دام انداختن برف در سطح مزرعه در ذخیره آب میتواند بسیار موثر باشد.
علاوه بر افزایش رطوبت خاک، حفظ بقایای گیاهی در سطح خاک باعث افزایش مواد آلی خاک، حفظ میکرو ارگانیسم‌های مفید خاک، کاهش فرسایش آبی و بادی، جلوگیری از سله بستن خاک و جلوگیری از ایجاد رواناب و شستشوی خاک میگردد. همچنین وجود بقایای گیاهی در سطح خاک با ممانعت از فشردگی خاک موجب افزایش نفوذ آب باران به درون خاک میشود و میزان آبهای زیرسطحی خاک را افزایش داده و موجب تغذیه بیشتر آبهای زیرزمینی میشود. بقایای موجود در سطح خاک بعداً توسط میکرو ارگانیسم‌ها تجزیه شده و حاصلخیزی خاک را نیز افزایش داده و از طرف دیگر موجب بهبود بافت خاک میگردد.
یکی دیگر از مزایای وجود پوشش گیاهی در سطح خاک، ممانعت از تابش مستقیم نور خورشید در سطح خاک است که در نتیجه، از گرم شدن خاک جلوگیری شده و تبخیر سطحی خاک کاهش می‌یابد. از طرف دیگر وجود بقایای گیاهی در سطح خاک، مانع از برخورد شدید قطرات باران به دانههای خاک شده و از شستشوی خاک و فرسایش آبی جلوگیری میشود. به طور کلی تمامی این مولفه‌ها در ارتقاء بهرهوری و پایداری منابع خاکی موثر خواهد بود.
- رعایت تناوب زراعی:
اصل سوم کشاورزی حفاظتی رعایت تناوب زراعی است. امروزه سیستمهایِ سنتیِ تککشتی یکی از دلایل مهم در کاهش بهرهوری اراضی کشت دیم میباشد و از طرفی نیز موجب افزایش بیماری‌ها و آفات موجود در خاک میگردد. تناوب زراعی از جمله روشهای مهم در مدیریت خاک محسوب میشود که دارای تاثیرات مثبتی در خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک است. رعایت تناوب زراعی در پایداری خاکدانه‌ها و خصوصیات هیدرولیکی سطح خاک اثرات مثبتی بر جای می‌گذارد. مطابق تحقیقات در سیستم تککشتیِ یک محصول، مانند گندم و جو، کربن آلی خاک کاهش یافته و موجب کاهش نفوذپذیری خاک میشود. به طور کلی تناوب زراعی تاثیرات مثبتی بر عملکرد گیاه دارد. تناوب زراعی همچنین اثرات سودمندی بر بسیاری از خصوصیات شیمیایی خاک دارد. در یک مطالعات ده ساله در کشور آمریکا مشخص شده است که میزان نیتروژن خاک در تناوبهای گندم- شبدر و گندم- ماش به ترتیب ۲۳۹ و ۱۶۵ کیلوگرم در هکتار بیشتر از سیستم تککشتیِ گندم بود. همچنین در تحقیق دیگری در تناوب نخود- گندم که به مدت ۸ سال انجام شد مشخص گردید که در مقایسه با سیستم تککشتیِ گندم، علاوه بر بالا بردن تولید، باعث افزایش ۱۴ درصدی پروتئین دانههای گندم نیز میشود.
نتیجه گیری:
امروزه سیستمهای کشاورزی حفاظتی در سطح دنیا به سرعت در حال توسعه است. سازمانهای تحقیقاتی کشاورزی در سطح دنیا نیز بر توسعه آن تاکید دارند. سازمان فائو، کشاورزی حفاظتی را عامل قدرتمندی برای دسترسی به نیازهای غذایی آینده میداند و معتقد است که روشهای کشاورزی حفاظتی موجب افزایش کارآیی منابع پایه، افزایش درآمد مزرعه، پایداری در تولید محصول و بازسازی مجدد خاک، حفظ تنوع زیستی و منابع طبیعی پایه خواهد شد.
در کشور ما که بخش عمدهای از اراضی کشاورزی را اراضی کشت دیم تشکیل میدهد، توسعه کشاورزی حفاظتی یک ضرورت جدی محسوب میشود. توسعه این سیستم ها علاوه بر ارتقاء بهرهوری و پایداری تولیدات کشت دیم، موجب افزایش درآمد کشاورزان دیمکار نیز میشود که این خود عاملی مهم در پیشبرد اهداف کشت محصولات دیم خواهد بود.
یکی از ملزومات پیاده‌سازی سیستمهای کشاورزی حفاظتی، امکان دسترسی کشاورز به ادوات کشاورزیِ ویژه از جمله کارندههای خاص میباشد. از آنجایی که در روش بیخاکورزی قبل از ورود ماشینِ کاشت، هیچگونه عملیاتی برای آماده سازی خاک صورت نگرفته است و همچنین بقایای گیاهی محصول سال قبل هنوز در سطح خاک باقی است، لذا کارندههای خاص لازم است تا در چنین شرایطی بتواند عمل کشت را به درستی انجام دهد. لذا آمادهسازی زیرساختهای لازم برای توسعه سیستمهای کشاورزی حفاظتی نیازمند برنامه‌ریزی ویژه‌ای است. قطعاً توسعه سیستمهای بهزراعی مناسب، مکمل اقدامات بهنژادی بوده و تولیدات کشاورزی دیم و درآمد کشاورزان این حوزه را ارتقاء می‌بخشد.
***************************************************************
پی‌نوشت:
[۱] آب چاهها، چشمهها، سدها، رودخانهها و …
[۲] آب بارندگیها که بلافاصله بعد پس از بارش از طریق تبخیر از دسترس خارج شده و غیرقابل استفاده میشود.
Loading ...